ANTİ - AGİNG DİYE BİR ŞEY VAR MI SAHIDEN?
Bilim adamlarına nazaran yaşlanma doğuştan itibaren başlar, zira yaşlanma hücrelerin eskimesidir. Farklı hücreler değişik devirlerde eskir ve ölür. Evet, bebekler neden yaşlı görünmez? Nedeni ise bebeklikte, çocuklukta ve gençlikte büyüme devam ettiği için eskiyen hücrelerin büyük çoğunluğu yenilenir. Yetişkinliğe ulaşıldıktan sonra ise hücre eskimesi ve ölmesi hızlanırken yenilenmesi yavaşlar. O halde yaşlanma kaçınılmaz doğal bir hadisedir. Halk arasında, yaşlanma deyince daha çok cildin kırışması, belin bükülmesi, kulakların duymaması, gözlerin güzel görmemesi, belleğin zayıflaması üzere gözlemlenebilir değişmeler ve kimi illetlerin ortaya çıkması anlaşılır. Meğer “kronolojik” yaş denen ve insanın doğduğu tarihle hesaplanan yaşla, göründüğü ve hissettiği yaş arasında bazen büyük fark olabilmektedir. Kronolojik yaş sadece yasal süreçlerle değiştirilebilir, fakat sıhhate ve beslenmeye dikkat ederek ve yaşama sevincini sürdürüp “içimizdeki çocuğun” yaşlanmasına müsaade vermeyerek göründüğümüz ve hissettiğimiz yaşı mütemadi genç tutabiliriz.
Demek oluyor ki yaşlanma durdurulamaz, lakin ihtiyarlık geciktirilebilir. Beklenen ömür müddetini ve kalitesini yerinde, istikrarlı ve sağlıklı beslenme ile artırmak mümkündür. Ağaç yaşken eğilir. Her periyottaki beslenme hali, bireyin sonraki periyotta umum durumunu tesirler. Bebelikte beslenmenin çocukluk çağına, çocukluk çağında beslenmenin gençlerin durumunu etkilemesi üzere; yaşlılar, her periyottaki beslenme ve ömür biçiminin tesirlerini taşırlar. Bu yüzden bireyin içinde bulunduğu yaş öbeğinin özelliklerine nazaran beslenmesi, sonraki periyotlara hazırlık tarafından kıymetlidir.
Ömürden beklenti çok kıymetlidir. Bir toplulukta “kaç kişi uzun yaşamak velev?” denilince büyük bir çoğunluk el kaldırır. “Kaç kişi sağlıklı bir hayat velev?” denildiğinde tahminen daha ziyade sayıda el havaya kalkar. Hadisesi şu biçimde çarpıtırsak; “98 yaşına kadar yaşayacaksınız, lakin hayatınızın son 32 yılı yatalak olarak geçecek”. Ya da “çok sağlıklı olacaksınız, kimseye muhtaç olmayacaksınız. Gelgelelim 34 yaşında öleceksiniz.” Sonuçta her 2 durum da sizi “uzun ancak sağlıklı bir yaşam” beklentisi ile karşı zıdda getirecek. En âlâ senaryo da bu olsa gerek. Romatizma, katarakt, şeker ve kalp illeti, kanser, bellek kaybı üzere problemlerin olmadığını, ömrünüzün sonuna kadar kimsenin yardımına gereksinim duymadığınızı düşünün. Böylelikle sağlıklı bir yaşlanmaya herhalde çoğumuz hayır demeyiz. Günümüzde yaşlılıkla ilgili araştırmaların tümü bu hedefe yöneliktir.
Teknolojik gelişmeler, sıhhat hizmetlerinin uygunlaşması ve yaşlılarla ilgili araştırmalara ayrılan kaynaklar, mahsusen gelişmiş devletlerdeki ömür vadesini kıymetli ölçüde uzatmıştır. Bugün gelişmemiş memleketlerde ortalama ömür vadesi 48 yıl iken, gelişmekte olan memleketlerde biraz daha uzun (Türkiye’de 68 yıl), gelişmiş devletlerde ise yaklaşık 78 yıldır. Uzun yaşayan kişilerle yapılan röportajlarda “bunun sırrı nedir?” sorusuna çoklukla az ve öz beslenme, duru etraf, gerilimsiz hayat, bol hareket üzere karşılıklar verdiklerini duyarız.
Ne ekersek onu biçeriz. O nedenle sağlıklı ve uzun hayat prensipleri hayat üslubu haline getirilmelidir. Bunun temelinde eğitim mahal almaktadır. Kişi beslenmesine dikkat eder, kilo fazlalığı olsun olmasın egzersiz yaparsa ve bunu da ömür hali haline getirirse yaşlanmak kabus haline gelmeyecektir. Makul aralıklarla
· Check - up yaptırmak,
· Vücut tahlil cihazları ile vücuttaki yağ, kas, su nispetini ve metabolizma suratını öğrenmek,
· Esirgeyici sıhhat hizmetlerinden yararlanmak (aşılama, hiç şişmanlamamak),
· Sıhhat hususlarında ilgili kompetan görüşlerini dinlemek ehliyetli gelecektir.
İnsan, var olduğu günden bu yana yaşlanmayı geciktirme uğraşı içindedir. Lakin şimdiye kadar genç kalmayı sağlayıcı sihirli bir besin ya da sair bir faktör bulunamamıştır. Yapılan araştırmalarda, yaşlılığı geciktirme açısından umut verici olarak düşük güçlü, buna karşılık C, E, B6, B12 vitaminleri, beta-karoten, folik asit, kalsiyum üzere besin öğelerini bolca içeren bir diyet ortaya çıkmaktadır. Bu besin öğelerinin birçoğu bağışıklık sisteminin güçlü tutulmasında rol oynamaktadır. Umumiyetle yaş ilerledikçe vücudun bağışıklık sistemi zayıflamakta, binaenaleyh hem bakteri ve virüslerden kaynaklanan illetler, hem de kanser, kalp, romatizma üzere illetler yaşlılıkta daha çok ortaya çıkmaktadır. Kelamı geçen besin öğelerinin bir kısmı ise birebir devirde antioksidan olarak hizmet görürler. Beta-karoten, C ve E vitaminleri, yaşlanmayı hızlandıran ve birçok illete neden olan muaf radikallerle savaşırlar.
Araştırıcılar, bu besin öğelerinin alımının yaşlandıktan sonra değil de orta yaşlıyken artırılmasının yaşlanma sürecini geciktireceğini belirtmektedir. Doğal ki düzgün beslenmenin bebeklikten yaşlılığa kadar tüm hayat uzunluğu uygulanması gerekmektedir. Lakin, ne yazık ki derhal her toplulukta en berbat beslenen kümeler arasında yaşlılar vardır.
Bunun nedenleri şunlar olabilir:
İştah, tat ve koku duyuları yaşla azalır.
Diş problemleri nedeniyle çiğneme zorlaşabilir.
Mide yanması, hazımsızlık, kabızlık üzere sindirim meseleleri artabilir.
Alışveriş ve yemek hazırlama sorun olmaya başlar.
Ekonomik zorluklar içindeki yaşlıların besleyici azık satın almaları zorlaşır.
Yaşlılıktaki en kıymetli sıkıntılardan biri de kilo almadır. Yaşla birlikte hareketin ve kas kütlesinin azalması ve metabolizmanın yavaşlaması vücudun güç harcamasını azaltır. Şayet gençliğimizdeki ölçüde yemeye devam edersek ve egzersiz yapma alışkanlığımız da yoksa şişmanlama kaçınılmaz olur. Şişmanlık da, kalp, şeker, tansiyon, velev kanser üzere birçok illetin riskini artırmaktadır. Yaşlandıkça kilo almaktan yakınanların dikkat etmeleri gereken bir nokta, zayıflama diyeti yaparken kas kütlesini kaybetmemeye çalışmaktır. Denetimsiz ve egzersiz yapılmadan uygulanan zayıflama diyetlerinde umumiyetle kas dokusu da kaybedilmektedir. Meğer diyetle birlikte egzersiz de yapılırsa sadece yağ yakılmakta, kas kütlesi korunmaktadır. Kas daha çok kuvvet harcadığından zayıflama daha kolay olmaktadır.
Yaşlandıkça kuvvet gereksiniminde, aktiflik kademesine nazaran azalma olmakla birlikte, umumî olarak besin öğeleri muhtaçlığı azalmaz, bilakis artabilir. Bunun nedenlerinden biri yaşlandıkça besin öğelerinin vücuttaki tasarruflarının azalmasıdır. Aldığınız vitamin ve mineralleri azaltmadan enerjiyi düşürmek için daha çok meyve, zerzevat, kepekli tahıllar, yağsız etler ve süt eserleri yemek gerekir. Şayet, kişi az yemekte zorlanıyorsa hareketini artırmasında yarar vardır. Egzersiz tıpkı devirde besin öğelerinin de daha güzel kullanılmasını sağlar. Örneğin, nizamlı egzersiz yapıldığı vakit alınan kalsiyum kemiklere daha faal olarak yerleşir. Bugünkü datalar ışığında, yaşlıların vitamin ve minerallere gereksinim ölçüleri yetişkinlerinki kadardır. Kıymetli olan, yaşlılıkta tüm vitaminlerin besinlerle gereğince alınmasıdır. Bilhassa B öbeği vitaminleri ve C vitaminin ek olarak verilmesinin yaşlılara uygun geldiğine yönelik araştırmalar mevcuttur. Son yıllarda, E vitamininin yaşlılığı geciktirici tesiri olabileceği üzerinde durulmaktadır. Bu vitaminin, hücre zarındaki yağların bozulmasını önlemede rolü olduğu, bu yolla hücre sağlamlığının korunduğu ileri sürülmektedir.
Zerzevat ve meyvelerde bulunan birçok antioksidan, yaşlanmanın panzehiri olarak görülmektedir. Vitaminler, mineraller ve enzimler sayesinde ömür kalitesi gelişmekte ve ortalama ömür vadesi uzamaktadır. Sıhhatin yanı sıra hoşluk iksiri hizmeti de gören meyve ve zerzevat suları, içerdikleri vitaminlerle saç, tırnak, cilt şikayetlerini de ortadan kaldırmaktadır.
Güzel beslenmenin, vücudun olduğu kadar dimağın de yaşlanmasını geciktirdiği ispatlanmıştır. Örneğin, daima kahvaltı yapan yaşlıların yapmayanlara orantıyla belleklerinin daha güçlü olduğu belirlenmiştir. Diyetlerine B vitaminleri eklenen yaşlıların bellekte tutma ve öğrenme yeteneklerinde gelişme görülmüştür. Bilakis, kanlarındaki B6 ve B12 vitaminleri ve folik asit seviyesi düşük bulunan yaşlılar zihinsel testlerde başarılı olamamaktadır. C, E vitaminleri ve beta-karoten üzere antioksidan vitaminler de dimağ hücreleri üzerindeki oksidatif gerilimi azaltıp dimağa giden kan damarlarını açık tuttuklarından, bu vitaminleri bol alan yaşlıların bellekte tutma, algılama ve mantık yürütme yeteneklerinin daha uygun olduğu belirlenmiştir. Daha çok yaşlılıkta ortaya çıkan ve dimağa kâfi kan gitmediği için şiddetli unutkanlığa neden olan Alzheimer illeti ile savaşmada E vitamini ve vesair antioksidanların kıymetli rolü bulunmuştur. Ayrıyeten, balıkta bol bulunan DHA isimli yağ asidinin de dimağ işlevlerinde tesiri vardır. Demek ki, yaşlanmayı önleyici tek bir mucize besin olmadığı halde umumi olarak uygun bir beslenme alışkanlığı edinilmesi en azından geç ve sağlıklı yaşlanmaya ekte bulunabilir.
ÖZETLE…
Sağlıklı yaşlanma için özetle şu ipuçlarını verebiliriz:
Yağ, şeker ve tuz ölçüsünü azaltın.
Gün içerisinde bol likit alın, diyet lifi (posa) içeren besinleri bolca tüketin.
Antioksidan vitaminleri ve B vitaminlerini almayı, balık yemeyi ihmal etmeyin.
Bol kalsiyumlu besinler tüketin, hareketli olun, haftada en az 2-3 defa açık havada yürüyün.
Yemeklerinizi zevk alarak yiyin.
Yaşama dört elle sarılın ve geriliminiz varsa azaltmaya çalışın. Günümüzde gerilimli bir hayat çoğumuz için kaçınılmazdır. Tekrar de gerilimle baş edebilmenin ve gerilimi azaltmanın yollarını bulmaya çalışın ve gerilimin sıhhatinizi elinizden almasına müsaade vermeyin. Konuşup dertleşmek kadar tertipli olarak egzersiz yapmanın da gerilimi azaltıcı tesirlerinin bulunduğunu sakın unutmayın.
Bilim adamlarına nazaran yaşlanma doğuştan itibaren başlar, zira yaşlanma hücrelerin eskimesidir. Farklı hücreler değişik devirlerde eskir ve ölür. Evet, bebekler neden yaşlı görünmez? Nedeni ise bebeklikte, çocuklukta ve gençlikte büyüme devam ettiği için eskiyen hücrelerin büyük çoğunluğu yenilenir. Yetişkinliğe ulaşıldıktan sonra ise hücre eskimesi ve ölmesi hızlanırken yenilenmesi yavaşlar. O halde yaşlanma kaçınılmaz doğal bir hadisedir. Halk arasında, yaşlanma deyince daha çok cildin kırışması, belin bükülmesi, kulakların duymaması, gözlerin güzel görmemesi, belleğin zayıflaması üzere gözlemlenebilir değişmeler ve kimi illetlerin ortaya çıkması anlaşılır. Meğer “kronolojik” yaş denen ve insanın doğduğu tarihle hesaplanan yaşla, göründüğü ve hissettiği yaş arasında bazen büyük fark olabilmektedir. Kronolojik yaş sadece yasal süreçlerle değiştirilebilir, fakat sıhhate ve beslenmeye dikkat ederek ve yaşama sevincini sürdürüp “içimizdeki çocuğun” yaşlanmasına müsaade vermeyerek göründüğümüz ve hissettiğimiz yaşı mütemadi genç tutabiliriz.
Demek oluyor ki yaşlanma durdurulamaz, lakin ihtiyarlık geciktirilebilir. Beklenen ömür müddetini ve kalitesini yerinde, istikrarlı ve sağlıklı beslenme ile artırmak mümkündür. Ağaç yaşken eğilir. Her periyottaki beslenme hali, bireyin sonraki periyotta umum durumunu tesirler. Bebelikte beslenmenin çocukluk çağına, çocukluk çağında beslenmenin gençlerin durumunu etkilemesi üzere; yaşlılar, her periyottaki beslenme ve ömür biçiminin tesirlerini taşırlar. Bu yüzden bireyin içinde bulunduğu yaş öbeğinin özelliklerine nazaran beslenmesi, sonraki periyotlara hazırlık tarafından kıymetlidir.
Ömürden beklenti çok kıymetlidir. Bir toplulukta “kaç kişi uzun yaşamak velev?” denilince büyük bir çoğunluk el kaldırır. “Kaç kişi sağlıklı bir hayat velev?” denildiğinde tahminen daha ziyade sayıda el havaya kalkar. Hadisesi şu biçimde çarpıtırsak; “98 yaşına kadar yaşayacaksınız, lakin hayatınızın son 32 yılı yatalak olarak geçecek”. Ya da “çok sağlıklı olacaksınız, kimseye muhtaç olmayacaksınız. Gelgelelim 34 yaşında öleceksiniz.” Sonuçta her 2 durum da sizi “uzun ancak sağlıklı bir yaşam” beklentisi ile karşı zıdda getirecek. En âlâ senaryo da bu olsa gerek. Romatizma, katarakt, şeker ve kalp illeti, kanser, bellek kaybı üzere problemlerin olmadığını, ömrünüzün sonuna kadar kimsenin yardımına gereksinim duymadığınızı düşünün. Böylelikle sağlıklı bir yaşlanmaya herhalde çoğumuz hayır demeyiz. Günümüzde yaşlılıkla ilgili araştırmaların tümü bu hedefe yöneliktir.
Teknolojik gelişmeler, sıhhat hizmetlerinin uygunlaşması ve yaşlılarla ilgili araştırmalara ayrılan kaynaklar, mahsusen gelişmiş devletlerdeki ömür vadesini kıymetli ölçüde uzatmıştır. Bugün gelişmemiş memleketlerde ortalama ömür vadesi 48 yıl iken, gelişmekte olan memleketlerde biraz daha uzun (Türkiye’de 68 yıl), gelişmiş devletlerde ise yaklaşık 78 yıldır. Uzun yaşayan kişilerle yapılan röportajlarda “bunun sırrı nedir?” sorusuna çoklukla az ve öz beslenme, duru etraf, gerilimsiz hayat, bol hareket üzere karşılıklar verdiklerini duyarız.
Ne ekersek onu biçeriz. O nedenle sağlıklı ve uzun hayat prensipleri hayat üslubu haline getirilmelidir. Bunun temelinde eğitim mahal almaktadır. Kişi beslenmesine dikkat eder, kilo fazlalığı olsun olmasın egzersiz yaparsa ve bunu da ömür hali haline getirirse yaşlanmak kabus haline gelmeyecektir. Makul aralıklarla
· Check - up yaptırmak,
· Vücut tahlil cihazları ile vücuttaki yağ, kas, su nispetini ve metabolizma suratını öğrenmek,
· Esirgeyici sıhhat hizmetlerinden yararlanmak (aşılama, hiç şişmanlamamak),
· Sıhhat hususlarında ilgili kompetan görüşlerini dinlemek ehliyetli gelecektir.
İnsan, var olduğu günden bu yana yaşlanmayı geciktirme uğraşı içindedir. Lakin şimdiye kadar genç kalmayı sağlayıcı sihirli bir besin ya da sair bir faktör bulunamamıştır. Yapılan araştırmalarda, yaşlılığı geciktirme açısından umut verici olarak düşük güçlü, buna karşılık C, E, B6, B12 vitaminleri, beta-karoten, folik asit, kalsiyum üzere besin öğelerini bolca içeren bir diyet ortaya çıkmaktadır. Bu besin öğelerinin birçoğu bağışıklık sisteminin güçlü tutulmasında rol oynamaktadır. Umumiyetle yaş ilerledikçe vücudun bağışıklık sistemi zayıflamakta, binaenaleyh hem bakteri ve virüslerden kaynaklanan illetler, hem de kanser, kalp, romatizma üzere illetler yaşlılıkta daha çok ortaya çıkmaktadır. Kelamı geçen besin öğelerinin bir kısmı ise birebir devirde antioksidan olarak hizmet görürler. Beta-karoten, C ve E vitaminleri, yaşlanmayı hızlandıran ve birçok illete neden olan muaf radikallerle savaşırlar.
Araştırıcılar, bu besin öğelerinin alımının yaşlandıktan sonra değil de orta yaşlıyken artırılmasının yaşlanma sürecini geciktireceğini belirtmektedir. Doğal ki düzgün beslenmenin bebeklikten yaşlılığa kadar tüm hayat uzunluğu uygulanması gerekmektedir. Lakin, ne yazık ki derhal her toplulukta en berbat beslenen kümeler arasında yaşlılar vardır.
Bunun nedenleri şunlar olabilir:
İştah, tat ve koku duyuları yaşla azalır.
Diş problemleri nedeniyle çiğneme zorlaşabilir.
Mide yanması, hazımsızlık, kabızlık üzere sindirim meseleleri artabilir.
Alışveriş ve yemek hazırlama sorun olmaya başlar.
Ekonomik zorluklar içindeki yaşlıların besleyici azık satın almaları zorlaşır.
Yaşlılıktaki en kıymetli sıkıntılardan biri de kilo almadır. Yaşla birlikte hareketin ve kas kütlesinin azalması ve metabolizmanın yavaşlaması vücudun güç harcamasını azaltır. Şayet gençliğimizdeki ölçüde yemeye devam edersek ve egzersiz yapma alışkanlığımız da yoksa şişmanlama kaçınılmaz olur. Şişmanlık da, kalp, şeker, tansiyon, velev kanser üzere birçok illetin riskini artırmaktadır. Yaşlandıkça kilo almaktan yakınanların dikkat etmeleri gereken bir nokta, zayıflama diyeti yaparken kas kütlesini kaybetmemeye çalışmaktır. Denetimsiz ve egzersiz yapılmadan uygulanan zayıflama diyetlerinde umumiyetle kas dokusu da kaybedilmektedir. Meğer diyetle birlikte egzersiz de yapılırsa sadece yağ yakılmakta, kas kütlesi korunmaktadır. Kas daha çok kuvvet harcadığından zayıflama daha kolay olmaktadır.
Yaşlandıkça kuvvet gereksiniminde, aktiflik kademesine nazaran azalma olmakla birlikte, umumî olarak besin öğeleri muhtaçlığı azalmaz, bilakis artabilir. Bunun nedenlerinden biri yaşlandıkça besin öğelerinin vücuttaki tasarruflarının azalmasıdır. Aldığınız vitamin ve mineralleri azaltmadan enerjiyi düşürmek için daha çok meyve, zerzevat, kepekli tahıllar, yağsız etler ve süt eserleri yemek gerekir. Şayet, kişi az yemekte zorlanıyorsa hareketini artırmasında yarar vardır. Egzersiz tıpkı devirde besin öğelerinin de daha güzel kullanılmasını sağlar. Örneğin, nizamlı egzersiz yapıldığı vakit alınan kalsiyum kemiklere daha faal olarak yerleşir. Bugünkü datalar ışığında, yaşlıların vitamin ve minerallere gereksinim ölçüleri yetişkinlerinki kadardır. Kıymetli olan, yaşlılıkta tüm vitaminlerin besinlerle gereğince alınmasıdır. Bilhassa B öbeği vitaminleri ve C vitaminin ek olarak verilmesinin yaşlılara uygun geldiğine yönelik araştırmalar mevcuttur. Son yıllarda, E vitamininin yaşlılığı geciktirici tesiri olabileceği üzerinde durulmaktadır. Bu vitaminin, hücre zarındaki yağların bozulmasını önlemede rolü olduğu, bu yolla hücre sağlamlığının korunduğu ileri sürülmektedir.
Zerzevat ve meyvelerde bulunan birçok antioksidan, yaşlanmanın panzehiri olarak görülmektedir. Vitaminler, mineraller ve enzimler sayesinde ömür kalitesi gelişmekte ve ortalama ömür vadesi uzamaktadır. Sıhhatin yanı sıra hoşluk iksiri hizmeti de gören meyve ve zerzevat suları, içerdikleri vitaminlerle saç, tırnak, cilt şikayetlerini de ortadan kaldırmaktadır.
Güzel beslenmenin, vücudun olduğu kadar dimağın de yaşlanmasını geciktirdiği ispatlanmıştır. Örneğin, daima kahvaltı yapan yaşlıların yapmayanlara orantıyla belleklerinin daha güçlü olduğu belirlenmiştir. Diyetlerine B vitaminleri eklenen yaşlıların bellekte tutma ve öğrenme yeteneklerinde gelişme görülmüştür. Bilakis, kanlarındaki B6 ve B12 vitaminleri ve folik asit seviyesi düşük bulunan yaşlılar zihinsel testlerde başarılı olamamaktadır. C, E vitaminleri ve beta-karoten üzere antioksidan vitaminler de dimağ hücreleri üzerindeki oksidatif gerilimi azaltıp dimağa giden kan damarlarını açık tuttuklarından, bu vitaminleri bol alan yaşlıların bellekte tutma, algılama ve mantık yürütme yeteneklerinin daha uygun olduğu belirlenmiştir. Daha çok yaşlılıkta ortaya çıkan ve dimağa kâfi kan gitmediği için şiddetli unutkanlığa neden olan Alzheimer illeti ile savaşmada E vitamini ve vesair antioksidanların kıymetli rolü bulunmuştur. Ayrıyeten, balıkta bol bulunan DHA isimli yağ asidinin de dimağ işlevlerinde tesiri vardır. Demek ki, yaşlanmayı önleyici tek bir mucize besin olmadığı halde umumi olarak uygun bir beslenme alışkanlığı edinilmesi en azından geç ve sağlıklı yaşlanmaya ekte bulunabilir.
ÖZETLE…
Sağlıklı yaşlanma için özetle şu ipuçlarını verebiliriz:
Yağ, şeker ve tuz ölçüsünü azaltın.
Gün içerisinde bol likit alın, diyet lifi (posa) içeren besinleri bolca tüketin.
Antioksidan vitaminleri ve B vitaminlerini almayı, balık yemeyi ihmal etmeyin.
Bol kalsiyumlu besinler tüketin, hareketli olun, haftada en az 2-3 defa açık havada yürüyün.
Yemeklerinizi zevk alarak yiyin.
Yaşama dört elle sarılın ve geriliminiz varsa azaltmaya çalışın. Günümüzde gerilimli bir hayat çoğumuz için kaçınılmazdır. Tekrar de gerilimle baş edebilmenin ve gerilimi azaltmanın yollarını bulmaya çalışın ve gerilimin sıhhatinizi elinizden almasına müsaade vermeyin. Konuşup dertleşmek kadar tertipli olarak egzersiz yapmanın da gerilimi azaltıcı tesirlerinin bulunduğunu sakın unutmayın.
