Mevt, her yaştan birey için anlaşılması güç bir kavramdır. Geride kalanlarda büyük çaresizlik yaratır ve ağır hisler uyandırır. Kişi yakınını kaybetmesi ya da yakınının vefatına şahit olması durumunda yas reaksiyonları geliştirir.
Kübler- Ross’a nazaran, bireyin mevt yoluyla bir kayıp yaşadığında geliştirdiği yansılar ‘sağlıklı tepkiler’ ve ‘sağlıksız tepkiler’ olarak ikiye ayrılır. Sağlıklı yansılar inkar ve yalıtılmışlık, şiddetli öfke ve kızgınlık, pazarlık, depresyon, kabul ve umuttur. Bu yas yansıları muhakkak bir sıra izlemeyebilir, her bireyde farklı vakitlerde yaşanabilir (Yıldız, 2004).
Tıpkı yetişkin bireylerin yas reaksiyonlarının birbirinden farklı olması üzere, çocukların yası yaşama halleri de yetişkinlerinkinden farklıdır (Kıvılcım ve Gümüş Doğan, 2014).
Sevilen birinin ya da ebeveynin kaybı, bilhassa çocuk ve ergen için yıkıcı hayat olaylarının başında gelmektedir (Bowlby, 2008). Çocuklar için ebeveynler inançlı bir liman ve hayatı öğrenecekleri rol modellerdir. Çocuğun onu koruyacağına, kollayacağına ve her vakit destekleyeceğine inandığı ebeveynini kaybetmesi, omurundaki istikrarın bozulmasına neden olur.
Çocukların vefat karşısında nasıl reaksiyon vereceğinde; çocuğun yaşı, kişilik özellikleri ve ölen yakınıyla olan alaka seviyesi tesirlidir. Birinci etapta gerçekleşmiş olan mevti inkar ederler, sonrasında kaybın yarattığı his karmaşışından ötürü öfke yaşarlar ve duruma itiraz ederler. Suçlama, saldırganlık, çeşitli ahenk ve davranış problemleri sergilemeye başlarlar (Yavuzer, 2003). Çocuklarda yas yansıları sözel sözlerden çok fizikî ve davranışsal alanlarda gözlemlenir (Kıvılcım ve Gümüş Doğan, 2014).
Genel olarak birinci yas reaksiyonları şok ve inanmama, kaygı ve itiraz, hissizleşme ve günlük hayata devam etme biçimindedir. Bu sıra çocukların gelişim periyotlarıyla uyumlu bir yol izler. Yas reaksiyonlarının yoğunluk ve mühlet olarak her çocukta bariz farklılıklar taşıdığı, sabit bir yol izlemediği göz önünde bulundurulmalıdır. Onların yas reaksiyonları dalgalıdır, bir öfke nöbetinin akabinde daha sakin davranışlar sergileyebilirler (Waldinger, Vaillant, Orav, 2007; akt. Kıvılcım ve Gümüş Doğan, 2014).
Pekala anne- babalar çocuklara ebeveyninin ya da yakınının vefatını açıklarken nelere dikkat etmelidir?
1. Birinci olarak mevt ile ilgili gerçek, çocuğa geciktirilmeden söylenmelidir. Çocuğun gelişim devri dikkate alınarak yapılacak bir açıklama, çocuğun yakınlarının gösterdiği yas reaksiyonlarını anlamlandırmasına yardımcı olur.
2. Gerçek açıklanırken ‘ölüm’ sözü kullanılmalı ve mevt sebebi hakikat formda anlatılmalıdır. Genelde çocuğu müdafaa emeliyle kullanılan ‘Uzağa gitti’, ‘Seyahate çıktı’, ‘Uykuda’ üzere tabirler, çocuğun başının karışmasına ve ölen kişinin bir gün döneceği beklentisine girmesine neden olacaktır. Daha somut kavramlar kullanılarak, ‘Artık bizimle olamayacak, ona dokunamayacağız. Bir daha yanımıza gelemeyecek lakin biz onu sevmeye devam edebiliriz.’ Halinde bir açıklama yapılabilir.
3. Yetişkinin kayıpla ilgili acısını çocuğun yanında yaşamaktan çekinmemesi, hislerini mümkün olduğunca çocukla paylaşması gerekir. Böylelikle çocuk da vefatla ilgili yansılarını daha rahat gösterebilir.
4. Mevt sebebi çocuğa aktarılırken, yaşla ya da hastalıkla ilgili bir bağdaştırma yapılmamasına dikkat edilmelidir. ‘Çok yaşlı olduğu için öldü’ , ‘Hasta olduğu için öldü, artık ortamızda yok.’ üzere açıklamalar, çocukta hayatta kalan ebeveynini/ yakınını da yaşlanınca kaybedeceği ya da hasta olan herkesin öleceği ile ilgili niyetler uyandırabilir.
5. Çocuk mevtle ilgili konuşmaya hazır olduğunda, yetişkinler çocuğun irtibat isteğine karşı hassas olmalıdır. Sorduğu sorulara kolay ve dengeli karşılıklar verilmelidir. Yanıtların çocuğun yaşına uygun olması değerlidir. Örneğin mevtin ne olduğunu soran çocuğa, canlıyken yapılan şeylerin artık yapılamadığı bir durum açıklaması yapılabilir.
6. Ebeveynler çocuğu vefat hakkında konuşmaya zorlamamalıdır. Az evvel bahsettiğimiz üzere, çocukların yas reaksiyonlarında geçişler görülür. Çocuğun hislerini açığa vurması, elbette değerlidir lakin bu yaşantılar zorlama yoluyla olmamalı, çocuğa hislerini dilediği halde yaşaması için fırsat tanınmalıdır.
7. Çocuk kaybın akabinde gerçekleşen yas ortamından ve ritüellerden bilhassa uzak tutulmamalıdır. Bu durum ilerleyen yıllarda suçluluk hissetmesine ve depresyona yatkın davranışlara neden olabilir.
8. Hayatta kalan ebeveyn ya da yakınlar çocukla açık bağlantı kurmalı ve ona toplumsal dayanak sağlamalıdır. Çocukla ölen kişi hakkında konuşulmalı, mezarı ziyaret edilmeli, fotoğraflarına bakılmalıdır.
Kübler- Ross’a nazaran, bireyin mevt yoluyla bir kayıp yaşadığında geliştirdiği yansılar ‘sağlıklı tepkiler’ ve ‘sağlıksız tepkiler’ olarak ikiye ayrılır. Sağlıklı yansılar inkar ve yalıtılmışlık, şiddetli öfke ve kızgınlık, pazarlık, depresyon, kabul ve umuttur. Bu yas yansıları muhakkak bir sıra izlemeyebilir, her bireyde farklı vakitlerde yaşanabilir (Yıldız, 2004).
Tıpkı yetişkin bireylerin yas reaksiyonlarının birbirinden farklı olması üzere, çocukların yası yaşama halleri de yetişkinlerinkinden farklıdır (Kıvılcım ve Gümüş Doğan, 2014).
Sevilen birinin ya da ebeveynin kaybı, bilhassa çocuk ve ergen için yıkıcı hayat olaylarının başında gelmektedir (Bowlby, 2008). Çocuklar için ebeveynler inançlı bir liman ve hayatı öğrenecekleri rol modellerdir. Çocuğun onu koruyacağına, kollayacağına ve her vakit destekleyeceğine inandığı ebeveynini kaybetmesi, omurundaki istikrarın bozulmasına neden olur.
Çocukların vefat karşısında nasıl reaksiyon vereceğinde; çocuğun yaşı, kişilik özellikleri ve ölen yakınıyla olan alaka seviyesi tesirlidir. Birinci etapta gerçekleşmiş olan mevti inkar ederler, sonrasında kaybın yarattığı his karmaşışından ötürü öfke yaşarlar ve duruma itiraz ederler. Suçlama, saldırganlık, çeşitli ahenk ve davranış problemleri sergilemeye başlarlar (Yavuzer, 2003). Çocuklarda yas yansıları sözel sözlerden çok fizikî ve davranışsal alanlarda gözlemlenir (Kıvılcım ve Gümüş Doğan, 2014).
Genel olarak birinci yas reaksiyonları şok ve inanmama, kaygı ve itiraz, hissizleşme ve günlük hayata devam etme biçimindedir. Bu sıra çocukların gelişim periyotlarıyla uyumlu bir yol izler. Yas reaksiyonlarının yoğunluk ve mühlet olarak her çocukta bariz farklılıklar taşıdığı, sabit bir yol izlemediği göz önünde bulundurulmalıdır. Onların yas reaksiyonları dalgalıdır, bir öfke nöbetinin akabinde daha sakin davranışlar sergileyebilirler (Waldinger, Vaillant, Orav, 2007; akt. Kıvılcım ve Gümüş Doğan, 2014).
Pekala anne- babalar çocuklara ebeveyninin ya da yakınının vefatını açıklarken nelere dikkat etmelidir?
1. Birinci olarak mevt ile ilgili gerçek, çocuğa geciktirilmeden söylenmelidir. Çocuğun gelişim devri dikkate alınarak yapılacak bir açıklama, çocuğun yakınlarının gösterdiği yas reaksiyonlarını anlamlandırmasına yardımcı olur.
2. Gerçek açıklanırken ‘ölüm’ sözü kullanılmalı ve mevt sebebi hakikat formda anlatılmalıdır. Genelde çocuğu müdafaa emeliyle kullanılan ‘Uzağa gitti’, ‘Seyahate çıktı’, ‘Uykuda’ üzere tabirler, çocuğun başının karışmasına ve ölen kişinin bir gün döneceği beklentisine girmesine neden olacaktır. Daha somut kavramlar kullanılarak, ‘Artık bizimle olamayacak, ona dokunamayacağız. Bir daha yanımıza gelemeyecek lakin biz onu sevmeye devam edebiliriz.’ Halinde bir açıklama yapılabilir.
3. Yetişkinin kayıpla ilgili acısını çocuğun yanında yaşamaktan çekinmemesi, hislerini mümkün olduğunca çocukla paylaşması gerekir. Böylelikle çocuk da vefatla ilgili yansılarını daha rahat gösterebilir.
4. Mevt sebebi çocuğa aktarılırken, yaşla ya da hastalıkla ilgili bir bağdaştırma yapılmamasına dikkat edilmelidir. ‘Çok yaşlı olduğu için öldü’ , ‘Hasta olduğu için öldü, artık ortamızda yok.’ üzere açıklamalar, çocukta hayatta kalan ebeveynini/ yakınını da yaşlanınca kaybedeceği ya da hasta olan herkesin öleceği ile ilgili niyetler uyandırabilir.
5. Çocuk mevtle ilgili konuşmaya hazır olduğunda, yetişkinler çocuğun irtibat isteğine karşı hassas olmalıdır. Sorduğu sorulara kolay ve dengeli karşılıklar verilmelidir. Yanıtların çocuğun yaşına uygun olması değerlidir. Örneğin mevtin ne olduğunu soran çocuğa, canlıyken yapılan şeylerin artık yapılamadığı bir durum açıklaması yapılabilir.
6. Ebeveynler çocuğu vefat hakkında konuşmaya zorlamamalıdır. Az evvel bahsettiğimiz üzere, çocukların yas reaksiyonlarında geçişler görülür. Çocuğun hislerini açığa vurması, elbette değerlidir lakin bu yaşantılar zorlama yoluyla olmamalı, çocuğa hislerini dilediği halde yaşaması için fırsat tanınmalıdır.
7. Çocuk kaybın akabinde gerçekleşen yas ortamından ve ritüellerden bilhassa uzak tutulmamalıdır. Bu durum ilerleyen yıllarda suçluluk hissetmesine ve depresyona yatkın davranışlara neden olabilir.
8. Hayatta kalan ebeveyn ya da yakınlar çocukla açık bağlantı kurmalı ve ona toplumsal dayanak sağlamalıdır. Çocukla ölen kişi hakkında konuşulmalı, mezarı ziyaret edilmeli, fotoğraflarına bakılmalıdır.
