dilbilgisi dersi konu anlatımı - isim kökleri - isim çekim ekleri - fiil çekim ekleri - isimden eylem - addan eylem
Örnek 1
“Çekoslavakyalılaştıramadıklarımızdan mısınız?”
Kelimenin ek kök tahlinini yapabilir misiniz?
Cevap:
Çekoslovakya: İsimi
-lı: İsimden İsim Y. E.
-laş: İsimden Fiil Y. E.
-tır: Fiilden Fiil Y. E.
-a: Zarf Fiil E.
-ma: Olumsuzluk E. (F.F.Y.E.)
-dık: Sıfat Fiil E. (F.İ.Y.E.)
-lar: Çokluk E. (Çekim Eki.)
-ı: Yardımcı ses
-mız: İyelik 1. Çokluk (Çekim Eki)
-dan: Ayrılma hâli (Çekim Eki)
mı: Soru Edatı-Eki
-sınız: İkinci Çokluk Kişi Eki (Çekim Eki)
Örnek 2:
”Dabaklar şeyhinin arkasında”
burada ”şeyhinin” ve ”arkasında” kelimelerini ayırınız.
Cevap:
Şeyh: İsim kökü
i: 3.tekil iyelik eki
-nin: ilgi durum eki
arka: isim kökü
-sı: 3.tekil iyelik eki
-n: zamir n’si (pronominal n)
-da: bulunma durum eki
biz mesela bu arkası kelimesini şöyle ayırıyoruz,
Arka-s-ı
s’ye kaynaştırma diyip ı’ya iyelik 3. teklik şahıs eki diyoruz. bu ne kadar doğrudur?
Yanıt:
bazı dilbilimciler örn. Muharrem Ergin, kaynaştırma harflerini sadece “n ve y” kabul eder. Bu halde arka-sı sözcüğündeki “s” iyelik ekine tabidir. yani arka-m arka-n arka-sı. Demek ki sizin hocanız kaynaştırma harflerini “n,s,y,ş” olarak kabul etmiş. iyelik eklerini de
araba-m araba-n araba-sı örneklerinde olduğu gibi 3. tekil şahısta “-ı, -i, -u, -ü ve -sı, -si, -su, -sü” olarak kabul edersek “s” diye bir kaynaştırma harfi olmaz. ancak iyelik eklerini (3. tekil şahısta) sadece “-ı, -i, -u, -ü” olarak kabul edersek o zaman “s” harfini kaynaştırma olarak almamız gerekir.
“ş” harfine gelince üleştirme eklerini “-ar, -er” olarak kabul edersek “ş” kaynaştırma olur. örn. altı-ş-ar
ama üleştirme eklerini “-ar, -er, -şar, -şer” olarak kabul edersek o zaman “ş” diye bir kaynaştırma harfi yoktur. Çünkü “ş” nin
kaynaştırma harfi olarak kullanılabilecek “üleştirme ekleri” dışında bir kullanımı yoktur.
Ek – Kök Konusu:
KÖK:
Kök, bir sözcüktür ve bir heceden veya birden çok heceden oluşabilir.
Sözcüğün anlamlı en küçük parçası.
Bölünemez.
Türetme ekini almamıştır.örn: var-ım,yok-um
Kapatarak bulunur.
Normal kullanım: Kök+ek
örn:
yap-ım, çek-im
Kökler genel olarak ikiye ayrılır:
a) Ad (ad soylu) kökleri:
ad, sıfat, zamir, edat , bağlaç, ünlem olan sözcüklerin kökleridir.
Örn:
Dağ, güzel, hemen, ben, ile, evet…
b) Eylem (fiil) kökleri:
iş, oluş, hareket bildiren sözcük kökleridir.
Örn:
At-, yaz-, sor- , oku-…
GÖVDE:
Kök+yapım eki=gövde
Kökle gövde anlamca birbiriyle ilişkili ancak karşıladıkları kavramlar,varlıklar değişiktir.
Örn:
var-lık-lı, yok-luk, yok-sul-luk
Ben adamı böyle yoklarım.
Yoklarım var olur mu?
EK:
Kök veya gövdelere gelerek ya yeni bir sözcük türetirler ya da sözcüğün cümle içindeki işlerliğini artırırlar.
Ekler tek başlarına bir anlam taşımaz ve kullanılmaz.
Yeni sözcükler yapan YAPIM ekleri.
Sözcüğe işlerlik katan ÇEKİM ekleri.
ÇEKİM EKLERİ:
Eklenince cümle içindeki diğer sözcüklerle ilişkiye sokar.
Sözcüklerin cümle içinde kullanılmalarını sağlar.
Anlam değişmez.
Sözcüğe işlerlik kazandırır.
Türü değişmez.
Sözcüğün cümledeki görevini belirler.
Dışarıdaki sözcüğü cümleye çeker.
İSİM ÇEKİM EKLERİ:
Adların sonlarına gelerek diğer sözcüklere bağlarlar.
Cümle içindeki durumlarını belirten
Adlara cümlede görev veren veya anlamını türlü yönlerden belirginleştiren
Yeni adlar türetmeyen eklerdir.
Örn:
Sıra – lar, masa – ya,
FİİL ÇEKİM EKLERİ:
Eylemlere gelen çekim ekleridir.
Eylemden yeni bir eylem türetmezler.
Eylemlere gelen zaman, dilek ve kişi ekleridir.
Örn:
Yarın gel – ecek – im
zaman eki kişi eki
Gel – meli – ler
zaman eki kişi eki
YAPIM EKLERİ:
Sözcüğün anlamını, kimi kez de türünü değiştirirler.
Eklenince yeni sözcükler türetir.
Yeni adlar,eylemler.
Anlam değişikliği.
Tür değişikliği.
ADDAN AD
-Ad kökünden veya gövdesinden yeni adlar türetir.
-Addan ad türetir.
Örn:baş-lık-lı,Türk-çe,eş-siz …
a a a a a a a
Göz-de öğrenci.
ADDAN EYLEM
-Ad kökünden veya gövdesinden eylemler türetir.
Örn: oyun-a,taş-la,yeşil-er …
a e a e a e
EYLEMDEN EYLEM
-Eylem kök veya gövdelerinden eylemler türetir.
Örn:gül-üş,gül-üş-me,kov-ala …
e e e e e e e
EYLEMDEN AD
Eylem kök veya gövdelerinden adlar türetir.
örn:dur-ak,ağla-mak,yor-gun-luk
e a e a e a a
Kaz-ı çalışmaları.
TÜREMİŞ (GÖVDE)
Yapım eki almış sözcük
Yapım eki olarak yeni anlam kazanmış sözcük
Gövde kökle ilgili; ancak karışladığı varlık yönünden farklıdır.
Örn:
Uyku,boşluk, kalemlik, yolcu …(türemiş ad)
Olgunlaş-, oyna-, gülüş- … (türemiş eylem)
Yaylı, sulu, … (türemiş sıfat)
Örnek 1
“Çekoslavakyalılaştıramadıklarımızdan mısınız?”
Kelimenin ek kök tahlinini yapabilir misiniz?
Cevap:
Çekoslovakya: İsimi
-lı: İsimden İsim Y. E.
-laş: İsimden Fiil Y. E.
-tır: Fiilden Fiil Y. E.
-a: Zarf Fiil E.
-ma: Olumsuzluk E. (F.F.Y.E.)
-dık: Sıfat Fiil E. (F.İ.Y.E.)
-lar: Çokluk E. (Çekim Eki.)
-ı: Yardımcı ses
-mız: İyelik 1. Çokluk (Çekim Eki)
-dan: Ayrılma hâli (Çekim Eki)
mı: Soru Edatı-Eki
-sınız: İkinci Çokluk Kişi Eki (Çekim Eki)
Örnek 2:
”Dabaklar şeyhinin arkasında”
burada ”şeyhinin” ve ”arkasında” kelimelerini ayırınız.
Cevap:
Şeyh: İsim kökü
i: 3.tekil iyelik eki
-nin: ilgi durum eki
arka: isim kökü
-sı: 3.tekil iyelik eki
-n: zamir n’si (pronominal n)
-da: bulunma durum eki
biz mesela bu arkası kelimesini şöyle ayırıyoruz,
Arka-s-ı
s’ye kaynaştırma diyip ı’ya iyelik 3. teklik şahıs eki diyoruz. bu ne kadar doğrudur?
Yanıt:
bazı dilbilimciler örn. Muharrem Ergin, kaynaştırma harflerini sadece “n ve y” kabul eder. Bu halde arka-sı sözcüğündeki “s” iyelik ekine tabidir. yani arka-m arka-n arka-sı. Demek ki sizin hocanız kaynaştırma harflerini “n,s,y,ş” olarak kabul etmiş. iyelik eklerini de
araba-m araba-n araba-sı örneklerinde olduğu gibi 3. tekil şahısta “-ı, -i, -u, -ü ve -sı, -si, -su, -sü” olarak kabul edersek “s” diye bir kaynaştırma harfi olmaz. ancak iyelik eklerini (3. tekil şahısta) sadece “-ı, -i, -u, -ü” olarak kabul edersek o zaman “s” harfini kaynaştırma olarak almamız gerekir.
“ş” harfine gelince üleştirme eklerini “-ar, -er” olarak kabul edersek “ş” kaynaştırma olur. örn. altı-ş-ar
ama üleştirme eklerini “-ar, -er, -şar, -şer” olarak kabul edersek o zaman “ş” diye bir kaynaştırma harfi yoktur. Çünkü “ş” nin
kaynaştırma harfi olarak kullanılabilecek “üleştirme ekleri” dışında bir kullanımı yoktur.
Ek – Kök Konusu:
KÖK:
Kök, bir sözcüktür ve bir heceden veya birden çok heceden oluşabilir.
Sözcüğün anlamlı en küçük parçası.
Bölünemez.
Türetme ekini almamıştır.örn: var-ım,yok-um
Kapatarak bulunur.
Normal kullanım: Kök+ek
örn:
yap-ım, çek-im
Kökler genel olarak ikiye ayrılır:
a) Ad (ad soylu) kökleri:
ad, sıfat, zamir, edat , bağlaç, ünlem olan sözcüklerin kökleridir.
Örn:
Dağ, güzel, hemen, ben, ile, evet…
b) Eylem (fiil) kökleri:
iş, oluş, hareket bildiren sözcük kökleridir.
Örn:
At-, yaz-, sor- , oku-…
GÖVDE:
Kök+yapım eki=gövde
Kökle gövde anlamca birbiriyle ilişkili ancak karşıladıkları kavramlar,varlıklar değişiktir.
Örn:
var-lık-lı, yok-luk, yok-sul-luk
Ben adamı böyle yoklarım.
Yoklarım var olur mu?
EK:
Kök veya gövdelere gelerek ya yeni bir sözcük türetirler ya da sözcüğün cümle içindeki işlerliğini artırırlar.
Ekler tek başlarına bir anlam taşımaz ve kullanılmaz.
Yeni sözcükler yapan YAPIM ekleri.
Sözcüğe işlerlik katan ÇEKİM ekleri.
ÇEKİM EKLERİ:
Eklenince cümle içindeki diğer sözcüklerle ilişkiye sokar.
Sözcüklerin cümle içinde kullanılmalarını sağlar.
Anlam değişmez.
Sözcüğe işlerlik kazandırır.
Türü değişmez.
Sözcüğün cümledeki görevini belirler.
Dışarıdaki sözcüğü cümleye çeker.
İSİM ÇEKİM EKLERİ:
Adların sonlarına gelerek diğer sözcüklere bağlarlar.
Cümle içindeki durumlarını belirten
Adlara cümlede görev veren veya anlamını türlü yönlerden belirginleştiren
Yeni adlar türetmeyen eklerdir.
Örn:
Sıra – lar, masa – ya,
FİİL ÇEKİM EKLERİ:
Eylemlere gelen çekim ekleridir.
Eylemden yeni bir eylem türetmezler.
Eylemlere gelen zaman, dilek ve kişi ekleridir.
Örn:
Yarın gel – ecek – im
zaman eki kişi eki
Gel – meli – ler
zaman eki kişi eki
YAPIM EKLERİ:
Sözcüğün anlamını, kimi kez de türünü değiştirirler.
Eklenince yeni sözcükler türetir.
Yeni adlar,eylemler.
Anlam değişikliği.
Tür değişikliği.
ADDAN AD
-Ad kökünden veya gövdesinden yeni adlar türetir.
-Addan ad türetir.
Örn:baş-lık-lı,Türk-çe,eş-siz …
a a a a a a a
Göz-de öğrenci.
ADDAN EYLEM
-Ad kökünden veya gövdesinden eylemler türetir.
Örn: oyun-a,taş-la,yeşil-er …
a e a e a e
EYLEMDEN EYLEM
-Eylem kök veya gövdelerinden eylemler türetir.
Örn:gül-üş,gül-üş-me,kov-ala …
e e e e e e e
EYLEMDEN AD
Eylem kök veya gövdelerinden adlar türetir.
örn:dur-ak,ağla-mak,yor-gun-luk
e a e a e a a
Kaz-ı çalışmaları.
TÜREMİŞ (GÖVDE)
Yapım eki almış sözcük
Yapım eki olarak yeni anlam kazanmış sözcük
Gövde kökle ilgili; ancak karışladığı varlık yönünden farklıdır.
Örn:
Uyku,boşluk, kalemlik, yolcu …(türemiş ad)
Olgunlaş-, oyna-, gülüş- … (türemiş eylem)
Yaylı, sulu, … (türemiş sıfat)
