Ergenlik devri fizikî ve hormonal olarak çocukluktan yetişkinliğe geçiş sürecidir. Ergenlikte hormonal değişim ile birlikte sekonder cinsî özelliklerin belirginleşmesi, vücut yağ dağılımın değişimi, uzunluk uzamasında sıçrama ile yetişkin boya ulaşma, erkek ve kızlarda fertilite kazanımı olur. Ergenlik başlangıcı değişik ırklarda farklılık göstermekle birlikte, günümüzde de kullanılan yaş hadleri kızlarda en erken 8, ortalama 10-11 yaş, en geç 13; erkeklerde en erken 9, ortalama 11-12 yaş, en geç 14 yaştır.
Aslında ergenliğin başlaması evladın takvim yaşından çok kemik yaşı ile belirlenmekte ve kemik yaşı kızlarda 10, erkeklerde 11 yaşa ulaştığında ergenlik değişiklikleri oluşmaya başlamaktadır.
Kızlarda ergenlik gelişimi birinci olarak göğüs tomurcuklanması(gelişimi) ile başlar. Umumiyetle bir konuma çarpınca ya da üstüne yatınca ağrı olması ile fark edilir. Az sayıda olguda genital ve/veya koltukaltında tüylenme ile başlayıp, göğüs gelişimi akabinde gelebilir. Erkekler çocuklarda ise birinci bulgu testislerin (yumurtalıklar) büyümesidir, tüylenme, seste kalınlaşma ile devam eder.
Her iki cinste kıllanma, büyümenin hızlanması, ciltte yağlanma, sivilcelenme, ter kokusunu değişmesi üzere belirtiler ergenlik sürecinin başladığını gösterir. Testisler esas olarak testosteron salgılar ve yumurtalıklar östrojen salgılar.
Bu hormonların üretimi, cinsî olgunluğa ulaşılıncaya kadar kademeli olarak artar. Memleketimizde kızlarda birinci adet görme(menarş) yaşı yaklaşık 12-12,5 yaştır, erkekler birinci boşalma olan spermarche’yi yaklaşık 13-14 yaşlarında tecrübe ederler. Erkeklerde yüz kılları tipik olarak 14 yaş civarında görülür.
Kızlarda fizikî olarak ergenlik gelişimi yaklaşık 4 yıl içinde tamamlanırken, erkeklerde yaklaşık 6 yıl içinde tamamlanır. Kızlar, umumide 15 ila 17 yaşları arasında ergenlik gelişimini tamamlarken, erkekler çoklukla 16 ila 17 yaşları arasında tamamlar. Ergenlikte fizikî değişiklikler serisi öngörülebilir olsa da ergenlik devrinin başlangıcı ve suratı çok çeşitlidir.
Ergenlik için her kişinin kişisel takvimi farklıdır ve öncelikle "genetik ve etnik özelliklerden" etkilenir. Bununla birlikte beslenme, egzersiz, sosyoekonomik koşullar, vs üzere çevresel faktörler, kişinin umumî sıhhat durumu ve ruhsal durumu da ergenlik zamanlamasını tesirler. Ergenlik başlama yaşının yanında “ilerleme suratı yani temposu” da çok kıymetlidir. Bu nedenle çocuklarda ergenlik gelişimi başlama ve ilerleme süreci yakından takip edilmelidir.
ERKEN ERGENLİK NEDİR VE BELİRTİLERİ NELERDİR ?
Bir evlatta olağan yaşından evvel ergenlik bulgularının başlamasına "erken ergenlik " denir.
Kız evlatlarında 8 yaş öncesi göğüs tomurcuklanması (meme gelişimi) olması, genital kesim yahut koltukaltında tüylenme; erkek çocuklarda 9 yaş öncesi testis hacminin artması, genital nahiye yahut koltukaltında kıllanma, seste kalınlaşma olması erken ergenlik bulgularıdır.
Tekrar her iki cinste büyümenin hızlanması, ciltte yağlanma, sivilcelenme, ter kokusunun ağırlaşması üzere belirtilererken ergenlik bulguları olabilir. Ek olarak devranında başlayan bir ergenlik gelişimi çok süratli ilerleyip(tempolu), çok kısa vadede tamamlanabilir ki bu durumda da müdahale etmek gerekli olabilir. Bu evlatların kesinlikle evlat endokrinoloji bilirkişisi tarafından kıymetlendirilmesi gereklidir.
ERKEN ERGENLİĞİN TESPİTİ
Erken ergenlik kızlarda erkeklerden daha sık görülür. Erken ergenlik kuşkusu ile getirilen bir evlatta öncelikle muayene bulguları değerlidir. Kızlarda göğüs gelişiminin değerlendirilip evrelendirilmesi, erkek çocuklarda testis hacminin ölçülmesi, genital kıymetlendirme, kıllanma durumunun tayini ve ek muayene bulguları kıymetlidir.
Gerekirse kan tetkiki ile hormon seviyeleri kıymetlendirilir. El röntgeni çekilip kemik yaşı tayin edilir. Kız evlatlarında karından ultrason ile yumurtalık ve rahim büyüklüğü tespit edilir.
Muayene ve tetkik sonuçlarına nazaran "uyarı testi" de yapılabilir. Kompetan doktor tarafından kıymetlendirilerek gerekli görülürse tedavi başlanır.
Tıpta hastalık yoktur, hasta vardır. Yani her hasta tedavi için kişisel olarak kendi bulgularına ve özelliklerine nazaran değerlendirilmelidir. "Gerçek Erken Ergenlik" tanısı konulursa ve kompetan gerekli görürse hipofize yönelik magnetik rezonans görüntüleme tetkiki de yapılabilir.
ERKEN ERGENLİĞİN NEDENLERİ
Dimağ tümörü, yumurtalık tümörü ya da böbrek üstü bezi illeti üzere hormon salgılayan durumlar erken ergenliğe neden olabilmekle birlikte, erken ergenlik görülen kızların %95-98’inde altta yatan rastgele bir organik patoloji yoktur (idiopatik-sebebi aşikâr değil). Lakin kızlara nazaran daha nadir olmakla birlikte erken ergenlik oluşan erkek çocuklarda altta patolojik bir neden olma ihtimali daha yüksektir (%80-85 idiopatik, %15-20 organik patoloji) ve erkek evlatların buna yönelik olarak daha detaylı araştırılması gereklidir. Düşük veladet tartılı çocuklarda, ikiz eşlerinde, ılımlı obezitesi olan çocuklarda erken ergenliğe yatkınlık vardır.
Yerkürede ve devletimizde son yıllarda münhasıran dikkati çeken orantıda erken ergenlik meselesine rastlanıyor. Besinlerdeki katkı unsurlarının ve gayri çevresel kimyasal hususların erken ergenliğin oluşmasında etken oldukları cephesinde çalışmalar vardır. Yapılan araştırmalar aldığımız besinler içinde bulunan hormon ve ek hususlarının bu duruma neden olabileceğini gösteriyor.
Hormon (özellikle östrojen) yahut kimyasal hususlar eklenerek yetiştirilen meyve ve sebzeler (çilek, domates, vs), yeniden hormon eklenerek süratli büyütülen tavuklar ve hayvansal besinler da erken ergenlik artışı açısından suçlanmaktadır. Diklorobenzen (oda spreyleri, klozet koku önleyici, güve kovucularda..vs) ve Bisphenol A (plastik biberon, plastik oyuncaklar..vs) da bu mevzuda suçlanan kimyasal unsurlardır. Sıradan koşullarda çocukluk periyodunda bu hormon ihtar sistemi dimağda, ergenliğe kadar sessiz bir bekleme sürecindeyken bu dış ihtarların artışı ile canlı hale geliyor. Ek olarak izlenen TV programlarının evladın yaşına münasipliği ve internet tasarrufu da kıymetli bir etken. Fast food stili ve yapay sanayi eserleri ile beslenme alışkanlıkları obeziteye neden olarak vücut yağ nispetini arttırmak koşuluyla erken ergenliğe neden olabiliyor.
ERKEN ERGENLİĞİN NEGATİF TESIRLERI
Erken ergenlik tedavi edilmediği takdirde evlatta oluşan sıkıntıları " uzunluk kısalığı ve psikososyal sorunlar" olarak özetleyebiliriz.
Umumide bu evlatlar "çocukken uzun fakat erişkinde kısa olan" bireyler olarak tanımlanabilir. Bu evlatlar başlangıçta iri olmakla birlikte, ergenlik hormonu (özellikle östrojen) kemik olgunlaşmasını hızlandırdığından kemik yaşı süratli giderek kesin uzunluktan kayıp oluşur.
Erken ergenliğe giren kızlar yaşları küçük olmakla birlikte hormonal ihtar nedeni ile bedensel ve ruhsal olarak genç kız havasındadır, kendini karşı cinse beğendirme, süslenme, çabuk sonlanma, vs. üzere ergen davranışları stantlar. Bu nedenlerle mektepte, arkadaş etrafında ve aile içinde armoni problemleri oluşabilir. Davranış bozuklukları, gerilim, içe kapanıklık üzere ruhsal dertlere yol açabilir. Bedenen yetişkin görünmekle birlikte fakat aslında evlat olunması ek olarak cinsî istismar açısından da risk oluşturur.
ERKEN ERGENLİĞİN TEDAVİSİ
Tedavide hipofizden hormon salınımını azaltan hormon analogu tedavisi verilmektedir. 28 günde bir aşı formunda yapılan bir ilaç kullanılmaktadır. Tanı sahih ve mütehassıs tarafından tedavi gerekli bulundu ise tedavi konusunda bir çekince olmamalıdır. Umumide kızlarda 11 yaş, erkeklerde 12 yaşına kadar tedaviye devam edilir. Tedavi yeterliliği muayene ve tetkiklerle izlenir. Tedavi sırasında sistemli olarak mütehassıs denetimlerine devam etmek gerekir. Tedavi bölümü sonrası olağan ergenlik süreci yine başlamaktadır.
ERKEN ERGENLİK AÇISINDAN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR ?
Mümkünse ergenlik süreci başında evlatların mütehassıs tarafından kıymetlendirilmesi ve gereken durumlarda izlenmesi kıymetlidir. Ergenlik olguların birçoklarında olağan bir süreç olmakla birlikte erken ergenlik olgularının vakit kaybedilmeden saptanması, şiddetli panik yapmadan ekspere ulaşılması ve tedavi başlanması kıymetlidir. Erken ergenlik tedavisi mümkün bir durumdur.
Evlatlarımız için yapabileceklerimiz;ek hususları içeren hazır besinler ve abur-cubur yedirmemek, zerzevat ve meyveleri mevsiminde yedirmek, obeziteye yer hazırladığı için hazır ve süratli yemek (fast-food) alışkanlığı değil mesken yemeği yeme alışkanlığı kazandırmak, TV ve internet tasarrufunu mümkün olduğunca denetlemek, tabip önerisi olmadan ilaç-losyon vs kullanmamak, zararlı kimyasallar içeren hususları mümkün olduğunca evladımızın hayatından uzaklaştırmaya çalışmaktır. Sağlıklı nesiller yetiştirmek için sağlıklı beslenmeye ek olarak nizamlı spor yapma alışkanlığını çocukluk devrinde kazandırmak da değerlidir.
Aslında ergenliğin başlaması evladın takvim yaşından çok kemik yaşı ile belirlenmekte ve kemik yaşı kızlarda 10, erkeklerde 11 yaşa ulaştığında ergenlik değişiklikleri oluşmaya başlamaktadır.
Kızlarda ergenlik gelişimi birinci olarak göğüs tomurcuklanması(gelişimi) ile başlar. Umumiyetle bir konuma çarpınca ya da üstüne yatınca ağrı olması ile fark edilir. Az sayıda olguda genital ve/veya koltukaltında tüylenme ile başlayıp, göğüs gelişimi akabinde gelebilir. Erkekler çocuklarda ise birinci bulgu testislerin (yumurtalıklar) büyümesidir, tüylenme, seste kalınlaşma ile devam eder.
Her iki cinste kıllanma, büyümenin hızlanması, ciltte yağlanma, sivilcelenme, ter kokusunu değişmesi üzere belirtiler ergenlik sürecinin başladığını gösterir. Testisler esas olarak testosteron salgılar ve yumurtalıklar östrojen salgılar.
Bu hormonların üretimi, cinsî olgunluğa ulaşılıncaya kadar kademeli olarak artar. Memleketimizde kızlarda birinci adet görme(menarş) yaşı yaklaşık 12-12,5 yaştır, erkekler birinci boşalma olan spermarche’yi yaklaşık 13-14 yaşlarında tecrübe ederler. Erkeklerde yüz kılları tipik olarak 14 yaş civarında görülür.
Kızlarda fizikî olarak ergenlik gelişimi yaklaşık 4 yıl içinde tamamlanırken, erkeklerde yaklaşık 6 yıl içinde tamamlanır. Kızlar, umumide 15 ila 17 yaşları arasında ergenlik gelişimini tamamlarken, erkekler çoklukla 16 ila 17 yaşları arasında tamamlar. Ergenlikte fizikî değişiklikler serisi öngörülebilir olsa da ergenlik devrinin başlangıcı ve suratı çok çeşitlidir.
Ergenlik için her kişinin kişisel takvimi farklıdır ve öncelikle "genetik ve etnik özelliklerden" etkilenir. Bununla birlikte beslenme, egzersiz, sosyoekonomik koşullar, vs üzere çevresel faktörler, kişinin umumî sıhhat durumu ve ruhsal durumu da ergenlik zamanlamasını tesirler. Ergenlik başlama yaşının yanında “ilerleme suratı yani temposu” da çok kıymetlidir. Bu nedenle çocuklarda ergenlik gelişimi başlama ve ilerleme süreci yakından takip edilmelidir.
ERKEN ERGENLİK NEDİR VE BELİRTİLERİ NELERDİR ?
Bir evlatta olağan yaşından evvel ergenlik bulgularının başlamasına "erken ergenlik " denir.
Kız evlatlarında 8 yaş öncesi göğüs tomurcuklanması (meme gelişimi) olması, genital kesim yahut koltukaltında tüylenme; erkek çocuklarda 9 yaş öncesi testis hacminin artması, genital nahiye yahut koltukaltında kıllanma, seste kalınlaşma olması erken ergenlik bulgularıdır.
Tekrar her iki cinste büyümenin hızlanması, ciltte yağlanma, sivilcelenme, ter kokusunun ağırlaşması üzere belirtilererken ergenlik bulguları olabilir. Ek olarak devranında başlayan bir ergenlik gelişimi çok süratli ilerleyip(tempolu), çok kısa vadede tamamlanabilir ki bu durumda da müdahale etmek gerekli olabilir. Bu evlatların kesinlikle evlat endokrinoloji bilirkişisi tarafından kıymetlendirilmesi gereklidir.
ERKEN ERGENLİĞİN TESPİTİ
Erken ergenlik kızlarda erkeklerden daha sık görülür. Erken ergenlik kuşkusu ile getirilen bir evlatta öncelikle muayene bulguları değerlidir. Kızlarda göğüs gelişiminin değerlendirilip evrelendirilmesi, erkek çocuklarda testis hacminin ölçülmesi, genital kıymetlendirme, kıllanma durumunun tayini ve ek muayene bulguları kıymetlidir.
Gerekirse kan tetkiki ile hormon seviyeleri kıymetlendirilir. El röntgeni çekilip kemik yaşı tayin edilir. Kız evlatlarında karından ultrason ile yumurtalık ve rahim büyüklüğü tespit edilir.
Muayene ve tetkik sonuçlarına nazaran "uyarı testi" de yapılabilir. Kompetan doktor tarafından kıymetlendirilerek gerekli görülürse tedavi başlanır.
Tıpta hastalık yoktur, hasta vardır. Yani her hasta tedavi için kişisel olarak kendi bulgularına ve özelliklerine nazaran değerlendirilmelidir. "Gerçek Erken Ergenlik" tanısı konulursa ve kompetan gerekli görürse hipofize yönelik magnetik rezonans görüntüleme tetkiki de yapılabilir.
ERKEN ERGENLİĞİN NEDENLERİ
Dimağ tümörü, yumurtalık tümörü ya da böbrek üstü bezi illeti üzere hormon salgılayan durumlar erken ergenliğe neden olabilmekle birlikte, erken ergenlik görülen kızların %95-98’inde altta yatan rastgele bir organik patoloji yoktur (idiopatik-sebebi aşikâr değil). Lakin kızlara nazaran daha nadir olmakla birlikte erken ergenlik oluşan erkek çocuklarda altta patolojik bir neden olma ihtimali daha yüksektir (%80-85 idiopatik, %15-20 organik patoloji) ve erkek evlatların buna yönelik olarak daha detaylı araştırılması gereklidir. Düşük veladet tartılı çocuklarda, ikiz eşlerinde, ılımlı obezitesi olan çocuklarda erken ergenliğe yatkınlık vardır.
Yerkürede ve devletimizde son yıllarda münhasıran dikkati çeken orantıda erken ergenlik meselesine rastlanıyor. Besinlerdeki katkı unsurlarının ve gayri çevresel kimyasal hususların erken ergenliğin oluşmasında etken oldukları cephesinde çalışmalar vardır. Yapılan araştırmalar aldığımız besinler içinde bulunan hormon ve ek hususlarının bu duruma neden olabileceğini gösteriyor.
Hormon (özellikle östrojen) yahut kimyasal hususlar eklenerek yetiştirilen meyve ve sebzeler (çilek, domates, vs), yeniden hormon eklenerek süratli büyütülen tavuklar ve hayvansal besinler da erken ergenlik artışı açısından suçlanmaktadır. Diklorobenzen (oda spreyleri, klozet koku önleyici, güve kovucularda..vs) ve Bisphenol A (plastik biberon, plastik oyuncaklar..vs) da bu mevzuda suçlanan kimyasal unsurlardır. Sıradan koşullarda çocukluk periyodunda bu hormon ihtar sistemi dimağda, ergenliğe kadar sessiz bir bekleme sürecindeyken bu dış ihtarların artışı ile canlı hale geliyor. Ek olarak izlenen TV programlarının evladın yaşına münasipliği ve internet tasarrufu da kıymetli bir etken. Fast food stili ve yapay sanayi eserleri ile beslenme alışkanlıkları obeziteye neden olarak vücut yağ nispetini arttırmak koşuluyla erken ergenliğe neden olabiliyor.
ERKEN ERGENLİĞİN NEGATİF TESIRLERI
Erken ergenlik tedavi edilmediği takdirde evlatta oluşan sıkıntıları " uzunluk kısalığı ve psikososyal sorunlar" olarak özetleyebiliriz.
Umumide bu evlatlar "çocukken uzun fakat erişkinde kısa olan" bireyler olarak tanımlanabilir. Bu evlatlar başlangıçta iri olmakla birlikte, ergenlik hormonu (özellikle östrojen) kemik olgunlaşmasını hızlandırdığından kemik yaşı süratli giderek kesin uzunluktan kayıp oluşur.
Erken ergenliğe giren kızlar yaşları küçük olmakla birlikte hormonal ihtar nedeni ile bedensel ve ruhsal olarak genç kız havasındadır, kendini karşı cinse beğendirme, süslenme, çabuk sonlanma, vs. üzere ergen davranışları stantlar. Bu nedenlerle mektepte, arkadaş etrafında ve aile içinde armoni problemleri oluşabilir. Davranış bozuklukları, gerilim, içe kapanıklık üzere ruhsal dertlere yol açabilir. Bedenen yetişkin görünmekle birlikte fakat aslında evlat olunması ek olarak cinsî istismar açısından da risk oluşturur.
ERKEN ERGENLİĞİN TEDAVİSİ
Tedavide hipofizden hormon salınımını azaltan hormon analogu tedavisi verilmektedir. 28 günde bir aşı formunda yapılan bir ilaç kullanılmaktadır. Tanı sahih ve mütehassıs tarafından tedavi gerekli bulundu ise tedavi konusunda bir çekince olmamalıdır. Umumide kızlarda 11 yaş, erkeklerde 12 yaşına kadar tedaviye devam edilir. Tedavi yeterliliği muayene ve tetkiklerle izlenir. Tedavi sırasında sistemli olarak mütehassıs denetimlerine devam etmek gerekir. Tedavi bölümü sonrası olağan ergenlik süreci yine başlamaktadır.
ERKEN ERGENLİK AÇISINDAN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR ?
Mümkünse ergenlik süreci başında evlatların mütehassıs tarafından kıymetlendirilmesi ve gereken durumlarda izlenmesi kıymetlidir. Ergenlik olguların birçoklarında olağan bir süreç olmakla birlikte erken ergenlik olgularının vakit kaybedilmeden saptanması, şiddetli panik yapmadan ekspere ulaşılması ve tedavi başlanması kıymetlidir. Erken ergenlik tedavisi mümkün bir durumdur.
Evlatlarımız için yapabileceklerimiz;ek hususları içeren hazır besinler ve abur-cubur yedirmemek, zerzevat ve meyveleri mevsiminde yedirmek, obeziteye yer hazırladığı için hazır ve süratli yemek (fast-food) alışkanlığı değil mesken yemeği yeme alışkanlığı kazandırmak, TV ve internet tasarrufunu mümkün olduğunca denetlemek, tabip önerisi olmadan ilaç-losyon vs kullanmamak, zararlı kimyasallar içeren hususları mümkün olduğunca evladımızın hayatından uzaklaştırmaya çalışmaktır. Sağlıklı nesiller yetiştirmek için sağlıklı beslenmeye ek olarak nizamlı spor yapma alışkanlığını çocukluk devrinde kazandırmak da değerlidir.
