Eski Türklerde Yönetim Nasıldı ?
Tanrı buyurduğu için,kendim devletli olduğum üçün,kağan oturdum.Kağan oturup aç,fakir milleti hep toplattım.Fakir milleti zengin kıldım.Az milleti çok kıldım.Yoksa,bu sözümde yalan var mı?Türk beyleri,milleti,bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum.Yanılıp öleceğini yine burda vurdum.Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum.Ona bakarak bilin.Şimdiki Türk milleti,beyleri,bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Ben ebedî taş yontturdum
Üstte mavi gök,altta yağız yer kılındıkta,ikisi arasında insan oğlu kılınmış.İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumın Kağan,İstemi Kağan oturmuş.Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutu vermiş,düzenleyi vermiş.
Milletlerarası metinlerde “insan hakları” olarak geçen kavram,hukuk literatüründe kişinin temel hakları,temel özgürlükleri ve kamu özgürlükleri anlamında kullanılmaktadır.Ancak,hak ve özgürlük kavramlarının soyut ve herkes için farklı algılanabilen çok yönlü ve değişken terimler olmaları insan hakları ifadesinin tam bir tanımının yapılabilmesini güçleştirmektedir.Fakat burada amacımız insan haklarının teorik açıklamaları olmadığından bu kavramın en azından,genelde ne ifade ettiğini söyleyebilir ve “devletin otoritesi ile kişinin hak ve hürriyetleri arasında kurulması gereken ‘hassas bir denge’ olarak tanımlayabiliriz.İşte bu dengenin sağlanması ve “iktidar ile özgürlük” ihtiyaçlarının karşılanması ancak “hukuka bağlı devletlerde" mümkün olmuştur.
Tabiatı ve yaratılışı itibariyle sosyal bir varlık olan insanoğlu yüzyıllar boyu,bir arada yaşamanın bir gereği olarak barış ve düzeni sağlayabilmek için,hukukî bir düzen ve teşkilat oluşturmuştur.İşte bu gün ulaşmış olduğumuz hukukî olgunluk seviyesi,bu tarihî gelişim sürecinin bizlere bir armağanıdır.Çağlar boyunca devletler kurmuş olan devletlerin hukuk sistemleri ve insanı hangi hukukî platformda değerlendirdiklerine bakarak bugünkü seviyeyi tesbit etmemiz daha kolay olacaktır.“Çin,Hint,Mısır,Süme r,Babil,Asur,İbrani, Eti ve İran medeniyetlerinde hukukî bir takım düzenlemelerin yapılmış olduğundan bahsetmekle birlikte,o çağlarda,siyasî ve hukukî esasların ve insan haklarının bugünkü şekli ve ifadesiyle aranmasının doğru değildir.
Eski Yunanistan’da ise; hukuk kuralları ve insan haklarının belli bir kesime hitab ettiği ortadadır.Şehir devletleri (polis) mozaiği halinde teşkilatlanmış olan eski Yunan demokrasisi,aslında bir oligarşidir ve bu sistemde halk hakimiyeti sözde kalmıştır.Ancak,Atina’da oturan belli sayıda insan,vatandaş statüsünde kabul edilmiş,bunlar arasında da,ancak kriterleri idare edenler tarafından konulmuş olan özellikleri taşıyanlar birtakım hak ve özgürlüklere sahip olabilmişlerdir.
Eski Türk hakimiyet telâkkisi siyasi iktidarın kaynağını Tanrıya bağlamakla,hükümdarı Tanrı hu*zurunda sorumlu tutuyordu.Hükümdar da Tanrıya karsı sorumluluğuna.Tanrının yardımı ile "Kut"unun devam edeceğine inandığından,onun iradesine uygun şekilde milleti yönetmek mecburiyetini hisse*diyordu.Töreye uyması da gerekiyordu.Töre yoluy*la idaresi altındakilere karsı sorumlulukları bulun*duğundan.Türk hükümdarlarının insafsız,müstebit olmaları pek mümkün değildi.
Mete'nin "Kurultay"ı Oğuzların "Kengeş"i ünlü*dür.Kaşgarlı Mahmud'un derlediği,"Geniş elbise parçalanmaz,danışmakla gelişen bilgi ise bo*zuk ve kötü çıkmaz" gibi sözlerden ve diğer atasözle*rinden anlaşılmaktadır.[1]
Bu arada vatandaşlık kavramı,zamanla insanların hak ve hürriyetlere sahip olup olmamalarında tayin edici bir kişisel statü haline gelmiştir.Günümüzde olduğu gibi,eski çağlarda da vatandaşlık kavramının,artık,hukukî,siyasî ve sosyal olmak üzere üç önemli temel üzerine oturduğu düşünülebilir. Bunlardan en önemlisi kişiye konuşma,düşünce,inanç özgürlüğü veren,ona mal mülk sahibi olma hakkı tanıyarak,gerektiğinde kanun önünde adaletle yargılanmasını sağlayan hukukî yönüdür.İşte insan hak ve özgürlüklerinin önemi bu noktada ortaya çıkmaktadır.Eski Yunanistan’da olduğu gibi,Roma’da da halk genelde pek çok sosyal sınıfa ayrılmış ve adalet sisteminden,ancak kendilerine vatandaşlık hakkı tanınanların bir kısmı faydalanabilmiştir.Yani fertlerin kanun önündeki durumları açısından halk temelde,vatandaşlar ve vatandaş olmayanlar olarak birbirinden ayrılıyordu.Vatandaş olmayanların alınıp satılmaktan başka toplumda hiçbir değerleri olmadığı gibi bunların hak ve hukuklarından söz etmek de imkansızdı.Roma’da hiçbir zenginlik ve soyluluğa sahip olmayan halk, bağlı eyaletlerdeki halk ve köleler bu grubu oluşturuyordu.Bu gruptakiler herhangi bir suçlama karşısında yargılanmalarına gerek kalmadan cezalandırılabilirler,gladyatör gösterilerinde halkı ve imparatorları eğlendirmek için hayvanlara yem olarak kullanılabilirlerdi.Çin'de aileler,çoğu zaman devlet için ve karşılıksız olarak,çalışma zorunda idiler.Hunlar'da ise angarya,devletin yapısı ve kuruluşu bakımından mümkün görülmüyordu.
Roma devleti,bir yandan eyaletlerde doktor,asker,eğitimci,artist,t icaret adamı gibi kendisine üstün hizmet verdiğine inandığı kimselere vatandaşlık hakkı tanırken diğer yandan da bunların hukukî durumları hakkında hiçbir endişe taşımıyordu.Fertlere birer ayrıcalık gibi dağıtılan vatandaşlık hakkının,eyaletlerdeki halkın oyunu alabilmek için yapıldığı,fakat bunlardan daha çok üst düzey Roma vatandaşlarının faydalandığı açıktır.
Türklerde savaş ve savunma taktiği büyük ve surlu şehirlere dayanmıyordu.Bu sebeple köylü ve yaylacıların kitle halinde,kale ve yol gibi savunma gereklerinde çalıştırıldıklarını gösteren,herhangi bir belge elimizde yoktur.Türkler savaş çağında devlete karşı olan,her türlü yükümlülüklerini yerine getirmek zorundadırlar.Fakat barışta ise,serbesttirler.Eski Türklere göre "halk" ile "t o p r a k",devleti meydana getiren iki önemli unsurdu.Eski Türklere göre,topraksız bir devlet düşünülemezdi.Halk toprağı ve toprak da halkı tamamlayarak,bir devlet meydana getirirlerdi.
Sınıfsızlık
Bir toplumda sınıflar siyasî,dinî ve iktisadî sebeplerden ileri gelir.Eski Türk toplumlarının siyasî bakımdan aristokratik bir şekilde yapılandıkları ka*naati yaygındır.Bu kanaati paylaşanlara göre Türk toplumlarında halk ve beyler diye iki zümre bulunmaktaydı.Bir de bunların üstünde buyruklar,yük*sek rütbeli devlet ricali sayılan tutun,çur (çar),Tarkan,Apa vardı.Sonra da hükümdar ailesinden tegin (tigin)ler,hakanın vekili yabgu,şad ve hepsinin üzerinde hakan yer alırdı.Halbuki ileriye sürülen bu unvanlar yönetime dair yetkileri ifade ederlerdi.Bağımsız beylik sülâleleri hariç, beyliklerin babadan oğula geçtiklerine dair yeterli delil bulunamamıştır.Türklerde başarı kazanan-lara toplumda ve devlet hayatında yükselme imkânı verildiği de kesindir.Meselâ gerek destanlarda, gerekse Dede Korkut hikâyelerinde anlatılanlara göre,bir başarının veya topluma yapılan hizmetin karşılığı olarak beylik elde edilirdi.Abidelerdeki Kağan,Ailesi,Bodun,Şadapıt beyler, Tarkanlar,Büyük beyler,Dokuz Oğuz Bey*leri sıralamasının bir sınıf hiyerarşisinden ziyade,devlette idare edenlerden idare edilenlere doğru bir sıralama kabul edilmektedir.Beyler vergilerden,cezalardan ve diğer yükümlülüklerden muaf değillerdi.
Klâsik anlamda sınıflaşma olsaydı,sınıflar arasında geçiş söz konusu olmazdı.Aristokrasinin dar bir alana,sadece hükümdar ailesine ait bulunduğu görüşü de ileriye sürülmektedir.Oğuz Han soyu*nun ayrıcalığı kesin olmakla beraber,bu dar aristok*rasinin de klâsik anlamdakinden değişiklik arz etmesi gerekmektedir.Gök-Türk yazılı metinlerinde "kul" deyiminin on dört yerde geçtiği, bunların "mülk" ve "hak"tan mahrum kimseler olmayıp,esirlik ifade ettikleri,köle kelimesinin ise metinlerde geçmediği belirtilmek*tedir."Türk tarihinde genel bir niteleme ile köle sayılan Kölemenlerin köle değil de,gördükleri hizmetler karşılığı ücret alan (profesyonel) askerler olduk*ları ileriye sürülmektedir.Aralarında haşarı kazananlar devlet kuruyorlar,hanedan tesis ediyorlardı. Siyasî bakımdan sınıflaşmayı Türk devletlerindeki liyakat anlayışı devamlı törpülemiştir.Yüksek kademelerin irsileşmemesine de dikkat edilirdi.Bir-iki olay dışında Selçuklu ve Osmanlı'da aynı yük*sek mevkilere aynı soydan ard arda tayin yapılmaz*dı.Hatta bir kişi eyalet valiliğinde ancak iki yıl kalabilirdi.
İktisadî bakımdan doğacak sınıflaşmayı da göçebe hayatları,dinleri ve boy anlayışları ilk dönem*lerde önlemiştir.Her boyun "yer-su" adında bir mabudu vardı.Boyun tasarruf ettiği yerin ve suyun asıl sahibi bu mabuttu.Bunun için ferdî mülkiyete konu olamazlardı: sular,yaylalar,kışlaklar boyun malı idi.Ziraat yapılan yerlerde de,araziler boyların manevî şahsiyetine aitti; boy beyleri bu tarlaları ailelere ki*ra bedeli ile dağıtırlardı.Yeni bir aile kurulurken ona da müşterek araziden bir parça verilirdi.Bun*dan dolayı İslâmiyet öncesi Türk toplumlarında ne toprağa dayalı aristokratlar,ne de topraksızlıktan köleliğe düşmüş yoksullar zümresi vardı.Türk devletinde herkes kabiliyet ve çalışkanlığına göre her makama yükselebilirdi.Bunun tek şartı beye (devlete,millete) hizmet idi.Söylediğimiz gibi kölelik,menşeini,"yerleşik" kültürlerden alan ve orman cemiyetlerinde mevcut bir müessese olup aslında bozkırlara yabancıdır.
Zorlamacı Din Anlayışı Yoktu
Üçüncü yüzyılın sonlarına kadar çok tanrılı dinlere inanan ve bu dönemde Hıristiyanlığı kabul eden halka,akla hayale sığmayan eziyetleri lâyık gören Roma imparatorları,Hıristiyanlığın 388’de devlet dini olmasından sonra kendilerini Hıristiyanlığın bayraktarları olarak görmeğe başladılar.Bizans İmparatorluğu döneminde,Hıristiyanlık devletin işleyişinde önemli bir prensip haline geldi ve yeni memleketler fethedilir edilmez halk zorla Hıristiyan yapılmağa çalışıldı.Bizans İmparatorluğu bu kez Hıristiyanlığın temel prensip ve kaidelerine yönelerek,bu dine inananları esas almış ve bundan başka dinlere inananlar,dinlerini değiştirmeğe zorlanmışlardır.İnançlarından dönmeyenler ise insafsızca cezalandırılmışlardır.
Eski Türk devletlerinin halkları dinî bakım*dan bütünlük arz etmezlerdi.Değişik dinlere mensup insanlar bir arada yaşarlar,ibadetlerini serbestçe ya*parlardı.Hakimiyeti elinde bulunduranlar, hiçbir za*man halkı kendi inançlarına zorlamadıklarından Orta Asya Türk devletlerinde "Halk dini" ile "Devlet di*ni" çoğunlukla birbirlerinden ayrılmıştı.Halk dini daha çok hastalıkların tedavisinde,fala bakmakta,si*hirbazlık gibi hususlarda geniş tabakaların günlük ihtiyaçlarına cevap veren ve onları manevî bakım*dan tatmin eden ilkelerdi.Bu dinin esası cin ve peri*lere,ölülerinin ve hayvanların ruhlarına inanmaktı.Ruhlara,şaman denil en rahipler kendi ruhlarını gön*dererek veya onları kendi içlerine alarak ilişki kurarlar ve böylece de onlara inananları etkilerlerdi.[5]
Kölesiz Toplum Yapısı
İlk Türk devletlerinde kağanın yetkileri yasa*larla belirtilmemişti,anane halinde yaşıyorlardı. Bu*nunla beraber Katip Çelebi'den öğrendiğimize göre Karahıtayların yasalarında,Cengiz Yasasında,Ti*mur'un Tüzükleri’nde kağanın görevlerine dair hükümler bulunmaktadır.Türk devlet geleneğince Kağanın görevi daha devlet kurulmadan başlamakta idi.Türk ulusunu devletsiz bırakmamak,boylarını bir araya toplamak en önemli göreviydi.Bu görevin hukukî veya idarî olmaktan ziyade sosyal bir karakteri vardı.Orhun Abidelerinden de milleti çoğaltmak,açı doyurmak,çıplağı giydirmek gibi görevleri olduğu anlaşılmaktadır.Yusuf Has Hacib ise hakanların görevlerini esasta ikiye ayırmaktadır,dışardan gelen tehlikelere kar*şı kılıcı,iç huzuru sağlamak için de töresi vardır.Yusuf Has Hacib'e göre gerçek iç ve dış barısın sağlanabilmesi,iç ve dış ilişkilerin adalete dayanmasıyla mümkündür.Ordulara kumanda etmek hak ve görevini töre hakana vermektedir.Yasaların baş uygulayıcısı O idi.Hakana herkes itaat etmekle mükellefti. Başbakanı,yüksek memurları o tayin eder O azlederdi.Devlet mahkemesi(yargı)nın başkanıydı: toyu,kurultayı toplantıya o çağırır,törede yapılması gerekli değişikliklere dair tekliflerde bulunurdu.
Kitabelerde bodun sözü bazen "kara" sıfatı ile birlikte kullanılmıştır.Buna karşılık bir de ak-beğ deyimi,Türk cemiyetinde bir "asîller" sınıfı*nın varlığı hususunda yoruma sebep olmuş gibidir.Devlet idaresinde ha*kana büyük yardımcılar durumunda olan beylerin idare edilen halka nispetle üstün tutulması tabiî ise de,bundan imtiyazlı bir sınıf hükmünün çıkarıl*ması müşküldür.Nitekim kitâbeler-deki hitaplarda,çok kere,devlette en yüksek icra makamlarım işgal eden "buyruk"lar (nazırlar,bakanlar) beylerden önce yer almaktadır.Türkçe'de "kara" sıfatının,aslında,aşağı bir dereceyi değil,aksine,büyük, kudretli,yüksek,saygı değer seviyeyi belirttiği hususuna da ayrıca dikkat çekilmiştir.Buna göre,kita*bedeki "kara-bodun" ifadesini,"asıl,büyük,kalabalı k bodun" diye mânalandırmak gerçeğe daha yakın görünmektedir ve ihtimal,sayısı az olanlar "ak" sayılmıştır Dede Korkut'da açıklandığına göre,bey olabilmek için,kan dökmek,aç doyurmak,çıplak giydirmek lâzımdır.Şartlar bunlardan ibarettir.Herhalde kitâbelerdeki şu hitap zinciri,Kağan,ailesi,bodun,şad apıt beyler,tarhanlar,buyruk beyleri,Dokuz-Oğuz beyleri,bir "sınıf hiyerarşisi değil,doğrudan doğruya devlet içinde idare edenlerden,idare edilenlere doğru bir sıralama olmalıdır.Bozkır kültüründe hâkim zihniyet de bunu gerektirir
Devletin yalnız hükümdar ve ailesinden ibaret sayıldığı topluluklarda ("dominium") siyâsî hürriyet ve çalışma serbestliği yok gibidir.Devlet idaresi ve ülke anlayışında idareci ile halk arasında ortaklık bulunan siyâsî teşekküllerde ise,durum başkadır.Eski Türk topluluğunda da insanın ferdî hukukla donatılmış ve iktisaden hür bir hayat düzeninde olduğu anlaşılmaktadır.Bunun tarihî vesikalarla ortaya konması mümkündür.Önce,ailede husûsî mülkiyet mevcut idi.Bozkır Türk devletinde taşınır mallarda olduğu gibi tarım arazisi üzerinde de özel mülkiyet câri idi.Husûsî mülkiyet kişi haklarının ve hürriyetinin teminatıdır.İnsan şahsî mülke sahip olup,onu istediği gibi kullandığı veya değerlendirdiği sürece hürdür.10.asır Bulgarlarında fertler kendi arazilerinden elde ettikleri mahsûlden hükümdara bile bir şey vermeyebiliyorlardı.Hazar hakanı ve idarecileri tebaanın mülküne el uzatamazlardı.Oğuzlarda "bey"ler,hanın bazı aşırı davranışları karşısında seslerini Avrupa Hun imparatorlarından Attilâ'nın başkentinde bir Bizanslı,Bizans'ta insanın baskı altında ti tutmasına ve kanunların yürümemesine karşılık kendisinin Hun memleketinde hür olduğu ve korkusuz yaşadığını söylemişti.Çin'deki köleler,hürriyet ülkesi olan Asya Hım topraklarına kaçıyorlardı.Bozkır Türk topluluğunda "küçük aile" kuruluşundan gelen öyle bir hürriyet havası vardı ki,her aile başlı başına bir il sayılabilirdi
Türk boylarındaki bu karakteristik durum eski Türk ilinde siyâsî birliği meydana getiren boyların türlü sebeplerle birbirlerinden kolayca ayrılmala*rına ve aynı bölgede veya başka bir yerde yeni bir il teşkil etmek üzere tek*rar toparlanabilmelerine imkân vermekte idi (eski Türk siyâsî kuruluşların*da boy sayısını ifade eden ve zaman zaman değişen rakamların gösterdiği gibi).Boyda yalnız otlak ve yaylaklar ortak mülkiyette olup,bu tip arazi "devlet" malı olduğu için,buralardan faydalanan al,koyun ve sığır sürülerine karşılık boydan tahsil edilen belirli ölçüdeki vergiler ile ilin mâlî ve askerî ihtiyaçları karşılanıyordu.Göçlerde ailelerin ve fertlerin kendilerine ait taşına*bilir mallarını beraberlerinde ***ürebilmeleri ve istedikleri gibi tasarruf etmeleri onlardaki hürriyet duygusu ve serbestçe davranma eğilimini daima canlı tutmakta idi.Bu hâl ise,eski Türk devletlerinde,tabiatiyle,kölel iği ve bazı zümrelerin "imtiyaz"larla donanmasını önlüyor,ayrıca,Bozkır kültürünün ekonomik özelliği de,adalet,eşitlik ve insana saygı prensiplerinin gelişmesine yardım edi*yordu:
Eski çağlarda,yaşamak için zarurî olan "enerji"yi (basit deyimi ile çek*me ve taşıma gücünü) insanlar,kendi aralarındaki zayıf ve "vasıfsız" kişilerin kol kuvvetini çalıştırmak suretiyle sağlıyorlardı. "Asalak" kültürde ve "köylü" (yerleşik) kültürde başkaca çare yoktu.İktisaden "besicilik"e dayanan Boz kır kültüründe ise bu ihtiyacı,başta en yüksek kas (adale) kuvvetine sahip at olmak üzere,hayvan gücü karşılıyordu.Orman kavimlerinde ve yerleşik top*luluklarda hâkimiyeti ele geçiren gruplar,zorbalık yolu ile kendilerine hiçbir mülkiyet hakkı ve hiçbir siyâsî hak tanımadıkları mahkûm kütleleri (Moğollarda çeşitli kölelik müesseseleri,İslâvlarda meşhur köle ticareti,Mısır'da köle kütleleri,Çin'de enselerine boyunduruk vurularak çalıştırılanlar,Hind'de paryalar,Eski Yunan'da Aristoteles'in "ehlî hayvan" ve "canlı âlet" dediği ve doğrudan doğruya "mülk" sayılan insanlar,Roma'da benzerleri) sı*nıf kast cenderesine alarak,cemiyet düzenini öyle devam ettirmek için,asır*lar boyunca,türlü tedbirlere (özel kanunlar) başvururlarken,insanın kol (adale) gücüne ihtiyaç görülmeyen Bozkır kültüründe özel mülkiyet ve hür çalışma esasında gelişen sosyal gelenekler,zamanla,töre hükümleri hâlinde kesinlik kazanmıştı.
Eski Türkçe'deki "kul" tâbiri umumiyetle "köle" mânasında alınıyorsa da doğru olmamak gerekir.Gök-Türk yazılı vesikalarda 14 yerde "kul" tâbiri geçmektedir.Ancak buralarda gerçek mânası ile "mülk"ten ve "hak"tan mahrum kimseler değil,bazı siyâsî ve "medenî" hakların kaybedilmesi bahis konusudur ve daha çok "esirlik" ifade edilmek istenmiştir.İstiklâlini kaybeden toplulukların böyle kısıtlamalara uğraması,zamanımızda bile tabiî karşılanmaktadır.Esirlik ile kölelik sosyal ve hukukî bakımlardan birbirinden farklı şeylerdir.Eski Yunan'da,Roma'da ve Moğollarda,kölelerin yanında,fakat onlardan ayrı olarak esir (bilhassa savaş esirleri) de vardı.
Kurultayİnsan Hakları Mahkemesi)
Türk devlet felsefesi,devletin,nazariyeler le değil,toplumun eğilimlerine,günün şartlarına göre kurulabileceğini ve yönetileceğini esas almıştır.Göçebelik döneminde varlığını devam ettirmesi."halkının ihtiyaçlarını karşılaması,ancak katı disipline dayanan düzenle mümkündür.
Her an baskına maruz kalma ihtimali,her ferdin devlet hayatında görev almasını icab ettiriyordu.Bir baskın anında herkes ne yapacağını bilmeliydi.Bu zaruret Türk milletinin her ferdini devletiyle bütünleştiriyor ve onlarda düzen fikrini yerleştiriyordu.Yüz binlerce insan ve hayvanın bir yerden bir yere göçünün de nasıl bir disiplin gerektirdiğini tahayyül etmek güç değildir.Yerleşik uygarlık döneminde bu düzen fikri etkisini göstermiş,değişik coğrafyalarda,çeşitli milletlerden oluşan devletler kurmasını sağlamıştır.
Kurultay,kökü Türkçe ve eki ise,Moğolca olan bir sözdür.Kurultaylın asıl Türkçe karşı-lığı,"kengeş meclisi"dir.Bu meclis,bir çeşit müzâkere ve danışma meclisidir.
Türk boylarının dışarıda ve kurultayda nasıl yer alacakları,yani silsile-i meratibin kuruluş şekli,beyle*rin ve halkın disiplinli devlet protokolünde yerlerinin nerede olduğu ile yaylak ve kışlak gibi yurtlan belirtmekte idi.Devletin kurulusunu ve işleyişini düzenleyene ana-töre denirdi.İslâm öncesi Türk devletlerinin hepsi de bu ana töreye göre düzenlenirler di.Devlet gider,töre kalır" atasözü törenin önemini anlatması bakımından çok manidardı.Abidelerde de "il ve töre" kelimeleri yan yana sık kullanı*larak ikisinin arasındaki ilişki vurgulanmak isten*miştir.İktidarı elinde bulunduranların söyledikleri ve devlet hayatındaki düzenlemeleri töre sayılmaz*dı.O ancak zaman içinde nesilden nesile geçerek oluşurdu.Töre yalnız devleti değil,devlet dışındaki toplum hayatını da düzenler,bu fonksiyonundan dolayı da toplumun esası kabul edilir."Her şey kalksa,töre kalkmaz" denirdi.Bundan dolayı törenin bir adı da "yol" idi.Herkes bu yoldan gitmek zorundaydı,yoldan ayrılan yanılmış olur.Yanılanı da bir felâket bek*lerdi.Her şeyin ölçüsü törede aranır ve bulunurdu.
Oğuzların,“yığınak,dernek,deri m"gibi kelimelerle adlandırdıkları kurultay,kavram olarak Cengizlilerden intikal etmiştir."Kurul" kelimesi ile "tay" ekinin birleştirilmesinden meydana getirilen "kurultay" Türk devletlerinde Mete'nin zamanından beri te*mel müessese olmuştur.Kurultay, başlangıçta dinî tören,bayram,yeme-içme toyu eğlenme ile yarışmayı da ifade eden bir devlet toplantısı idi.Hatta bu toplantılar Cünhan zamanında da vardı.O zaman "kadın-erkek,büyük-küçük,herkesin" katıldığı ileri*ye sürülmektedir.
Taşa Vurdurulan Kanunlar: Töre
İslamiyet’ten önce Hunlarda,Göktürklerde ve diğer Türk devletlerinde görülen ve insanı merkez alarak ona birtakım hak ve özgürlükler tanıyan kuralların bulunmasıydı.Gerçekten Hunlarda,binlerce yıldır uygulandığı söylenen kanunnameden anlaşıldığına göre;suç işleyenleri cezalandırmak devletin yetkisindeydi.Hakan adalet teşkilatının başkanı sıfatıyla devlet içerisin-de adalet ve sükûnun sağlanmasından sorumluydu.Mahkemelerde davalar yargıçlar tarafından görüşüldükten sonra, uygulamaya konmadan önce Hakanın onayına sunulurdu.İdam cezası gibi ağır suçların infazı için,Hakanın başkanlığında yılda iki kez divan kurulurdu.Türklerde en önemli bir ceza kaidesi de yeni ele geçirilmiş olan memleketlerin halkına ve özellikle misafir-lere hapisten başka bir ceza usulünün uygulanmamış olmasıdır.Misafir adam dahi öldürse,onu idam etmezler,sadece hapsederlerdi.Hunların çağdaşı olan Roma’da ve hatta daha sonraları Bizans’ta böyle bir uygulamayı hayal etmek bile imkansızdı.
Bilge Kagan Yazıtları'nda da ifade edildiği üzere,"Eski Türk devlet geleneğinde Töre ilahi kaynaklı hakimiyetten (kuttan) ayrılamazdı.Özellikle devlet kuran her Kagan mutlaka bir töre koyardı.Töre,Türk örf ve geleneklerinin kesin bir hükümler birliği-dir.Töresiz bir ilin ya da devletin varlığı mümkün değildir".Türk kültür yapısının en hassas ve ince dokusunu "Türk Töresi" oluşturur."Töre,milli toplumda ferdi ve sosyal ilişkileri düzenleyen,ferdi disiplin ve otoriteye bağlayan,milli barış,dayanışma ve beraber-liği sağlayan bir kültür kurumudur.Yabancı kültürler önce bu değer sistemini yıkmak isterler".Bir şekilde milletin varlığına milletin ortak düşünce,duygu ve kanaatlerine bağlıdır.Töre,Türk milleti ile birlikte doğar,milletle gelişir ama asla milletle yok olmaz.Kısacası "İl gider,töre kalır".
Şu atasözü bu mânâyı söyler: «İl bırakılır,törü bırakılmaz».Bu atasözü ataların geleneğine uymanın gerekliliğini gösterir.Anlamı:«Devlet yahut ülke terk edilebilir,hars terk edilmez.Türkler'in düşman eline geçen yerlerden,millî töresinin hâkim olduğu yere göçmesi bu atasözünün hâlâ,ifade edilmeksizin ruhlarda yaşadığını gösterir.
Yukarıdaki misaller bize «töre» kelimesi ile «il»-kelimesinin genellikle birlikte kullanıldığını da gösteriyor.«İl,devlet manasına; «töre»,kanun mânâsına olunca bu iki kelimenin genellikle birlik*te anılması tabiî olur.Bununla beraber,«töre» kelimesinin kapsamı «kanun» kelimesininki gibi sı*nırlı değildir.Yazılmış yasalardan başka,yazılma*mış gelenekler de törenin içindedir.Hattâ hukukî töreden başka,dinî ve ahlâkî töreler de vardır.[12]
Yasa-Yasak-"Suç ve ceza" ve Yargıçlar:
Yargıç,anlaşıldığına göre daha eski Türklerde "tö*re" sözü ile ilgili olarak söyleniyordu. Nitekim Uygurlarda,"Bilge törüçi",hem kanun koyucu ve hem de yargıç karşılığı olarak kullanılıyordu. Halk arasındaki yargıçlar,daha çok beyler ile aksakalılar idiler.Anadolu'da hâkim karşılığı olarak söy*lenen,"bilge,bükü,savcı" gibi eski Türk özleri taşıyan söz*ler de,daha çok yüksek kişiler ile ilgilidirler[13]
Yargıcı" sözü ise,biraz daha geç çağlarda,yani XIII.yyda görünmeğe başlar.Yargıca, Osmanlılar "yargıcı",Çağatay Türkleri ise "yargucı" derlerdi.Osmanlılara bu an*layış,İlhanlılar ile Doğu Türklerinden gelmiş olmalı idi.Ni*tekim Osmanlılar,"Yargu" sözünü,"yasak" karşılığı ola*rak da,tutarlar ve Harezm Türkçe’sinden geldiğini söylerler*di.Farsların "divân",yani "dava yeri" sözünü ise,"yargu yeri" diye karşılamışlardı.Eski Türk töresine göre,"beyler meclisi" tarafından da ve*riliyordu."Kadılık",İlhanlı lardaki "yargucı" geleneklerinin,bir devamı olarak görünmektedir. Osmanlılarda ol*duğu gibi büyük kararlar ancak başkentteki yargıçlara so*rularak,verilirdi.Sonradan işlerin gecikmemesi için,Çin ve Ortadoğu gibi büyük eyâletlere de,büyük bitikçi ve yargı*cılar tayin edilmeye başlandı.
"Ceza",Türklerde barışta boğ*ma yolu ile,savaşta ise kılıçla verilirdi.Çin tarihlerine göre Göktürklerde isyan,ihanet,cinayet,zina ve at çalma,ölüm*le cezalandırılırdı.Boylar ve aileler arasında ise,bir anlaş*maya gidilirdi.Diyet olarak kalınsız ve başlıksız bir kız ver*me yolu ile anlaşma da yapılırdı.Cellât için ise Türkler,"bukağıçı",yani “kelepçeci” veya gardiyan derlerdi.
"Suçlu": Suç anlayışının en eski Türkçe karşılığı,"yazuk" yani yazık olmalı idi.Suçlu ve günahkara da,"yazuklı",yani yazıklı,deniyordu.Suç işleme ise,"yazık kılma" sözü ile karşılanıyordu."Mün" de bir suç ve günâh idi On*lara göre ''gerçi kişi doğuştan,yazıklı" idi; ama "kişi,ek*sikli yazıklı'' olmamalıydı.Suç sözümüz de çok eskidir.Asıl mânâsı,yoldan ve yönden sapma iş demektir."Ceza Hükmü" Göktürk yazıtlarında,"kıyın,kıyın aymak",ya*ni "hükmü söylemek"sözü ile karşılanır.Bilindiği üzere Türklerde ceza kararları,at üzerinde verilirdi.Hükümden sonra kelepçe vurulurdu.Eski Türkler kelepçeye de,"atkak veya bukağı" derlerdi.Hilekârlık hafif bir suçtu.Türkler buna "dev" veya "tef" derlerdi.Hapishaneye ise,kıs*mak sözümüzden gelen,"kısıg"denirdi.Türkler hapishane için,"Kıyınlık,türme,tünek"de demişlerdir.Eski Türkler Anadolu'daki gibi hırsıza,"oğn";çalmağa,"oğnlama k";haydutlara da "karakçı" adını vermişlerdi.Aslında bütün suçlular,"kara kişiler" idiler."Katil",bir "ölütçü, sındırıcı" idi.Cezası da ağırdı
Kamu hukuku açısından niteliklerini,yâni Türk devlet hayatındaki bü*yük rolünü kısaca tanıtmaya çalıştığımız töre "'nin husûsî ve cezaî hükümle*ri ile eski Türklerde yargı usûl ve şekilleri hakkında bilgimiz azdır.Yabancı kaynaklarda rastlanan dağınık haberlere göre,suçlar oldukça şiddetli bir şe*kilde cezalandırılmakta idi: Adam öldürmenin cezası idamdı; soygun,hırsızlık ve hayvan kaçırma kesin surette yasaktı.Ele geçirilen soyguncu,suçüstü yaka*lanan hırsız öldürülür,malları müsadere edilir,ailesi efradının hürriyetleri kısıtlanırdı.Ciddî bir tehlike ile karşılaşmadıkça ok-yay kullanmak yasaktı.Barış zamanında başkasına kılıç çekmenin cezası da ölümdü.Zinanın cezası da idamdı.Irza tecavüz en ağır suçlardan sayılırdı.Bu da hazan iki taraf arasında uzlaşma olmazsa idamı gerektirirdi.Ordudan kaçanlar ve vatana ihanet eden*lerin cezası da ölümdü.Hafif suçlular,1O günü aşmamak üzere hapsedilirdi.
"Türk" kelimesi,"Töre" kelimesinden türetilmiş bir kelimedir ki,"Törük' ten bozularak "Türk" haline gelmiştir."Törük","Töreli,Töre sahibi" demektir.Eski Türklerde Töre,kaynağını "Türk Dini" diyebileceğimiz eski Türk inanç ve telakkilerinden alan topluluk hayatını tanzim eden hukuk normlarından ibarettir.Hükümdarlar siyasi iktidarlarını (kut' larını) işte bu hukuk çerçevesinde kullanabilirler,tabii birbirleriyle ve devletle olan münasebetlerini yine bu hukuk çerçevesinde tanzim ederlerdi.Buna uyanlar "Törük" (yani Töreli),uymayanlar ise "Kazak" (yani asi,töreden çıkmış) olurlardı."Türk" ün kuvvetli manasına gelmesi de,herhalde Töre çerçevesinde sağlanan "birlik" le ilgili olmalıdır.Nitekim "Birik kuvvettir" anlayışı tarih boyunca her devirde Türk devletleri ve toplulukları için geçerli olmuş bir anlayıştır.
Tanrı buyurduğu için,kendim devletli olduğum üçün,kağan oturdum.Kağan oturup aç,fakir milleti hep toplattım.Fakir milleti zengin kıldım.Az milleti çok kıldım.Yoksa,bu sözümde yalan var mı?Türk beyleri,milleti,bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum.Yanılıp öleceğini yine burda vurdum.Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum.Ona bakarak bilin.Şimdiki Türk milleti,beyleri,bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Ben ebedî taş yontturdum
Üstte mavi gök,altta yağız yer kılındıkta,ikisi arasında insan oğlu kılınmış.İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumın Kağan,İstemi Kağan oturmuş.Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutu vermiş,düzenleyi vermiş.
Milletlerarası metinlerde “insan hakları” olarak geçen kavram,hukuk literatüründe kişinin temel hakları,temel özgürlükleri ve kamu özgürlükleri anlamında kullanılmaktadır.Ancak,hak ve özgürlük kavramlarının soyut ve herkes için farklı algılanabilen çok yönlü ve değişken terimler olmaları insan hakları ifadesinin tam bir tanımının yapılabilmesini güçleştirmektedir.Fakat burada amacımız insan haklarının teorik açıklamaları olmadığından bu kavramın en azından,genelde ne ifade ettiğini söyleyebilir ve “devletin otoritesi ile kişinin hak ve hürriyetleri arasında kurulması gereken ‘hassas bir denge’ olarak tanımlayabiliriz.İşte bu dengenin sağlanması ve “iktidar ile özgürlük” ihtiyaçlarının karşılanması ancak “hukuka bağlı devletlerde" mümkün olmuştur.
Tabiatı ve yaratılışı itibariyle sosyal bir varlık olan insanoğlu yüzyıllar boyu,bir arada yaşamanın bir gereği olarak barış ve düzeni sağlayabilmek için,hukukî bir düzen ve teşkilat oluşturmuştur.İşte bu gün ulaşmış olduğumuz hukukî olgunluk seviyesi,bu tarihî gelişim sürecinin bizlere bir armağanıdır.Çağlar boyunca devletler kurmuş olan devletlerin hukuk sistemleri ve insanı hangi hukukî platformda değerlendirdiklerine bakarak bugünkü seviyeyi tesbit etmemiz daha kolay olacaktır.“Çin,Hint,Mısır,Süme r,Babil,Asur,İbrani, Eti ve İran medeniyetlerinde hukukî bir takım düzenlemelerin yapılmış olduğundan bahsetmekle birlikte,o çağlarda,siyasî ve hukukî esasların ve insan haklarının bugünkü şekli ve ifadesiyle aranmasının doğru değildir.
Eski Yunanistan’da ise; hukuk kuralları ve insan haklarının belli bir kesime hitab ettiği ortadadır.Şehir devletleri (polis) mozaiği halinde teşkilatlanmış olan eski Yunan demokrasisi,aslında bir oligarşidir ve bu sistemde halk hakimiyeti sözde kalmıştır.Ancak,Atina’da oturan belli sayıda insan,vatandaş statüsünde kabul edilmiş,bunlar arasında da,ancak kriterleri idare edenler tarafından konulmuş olan özellikleri taşıyanlar birtakım hak ve özgürlüklere sahip olabilmişlerdir.
Eski Türk hakimiyet telâkkisi siyasi iktidarın kaynağını Tanrıya bağlamakla,hükümdarı Tanrı hu*zurunda sorumlu tutuyordu.Hükümdar da Tanrıya karsı sorumluluğuna.Tanrının yardımı ile "Kut"unun devam edeceğine inandığından,onun iradesine uygun şekilde milleti yönetmek mecburiyetini hisse*diyordu.Töreye uyması da gerekiyordu.Töre yoluy*la idaresi altındakilere karsı sorumlulukları bulun*duğundan.Türk hükümdarlarının insafsız,müstebit olmaları pek mümkün değildi.
Mete'nin "Kurultay"ı Oğuzların "Kengeş"i ünlü*dür.Kaşgarlı Mahmud'un derlediği,"Geniş elbise parçalanmaz,danışmakla gelişen bilgi ise bo*zuk ve kötü çıkmaz" gibi sözlerden ve diğer atasözle*rinden anlaşılmaktadır.[1]
Bu arada vatandaşlık kavramı,zamanla insanların hak ve hürriyetlere sahip olup olmamalarında tayin edici bir kişisel statü haline gelmiştir.Günümüzde olduğu gibi,eski çağlarda da vatandaşlık kavramının,artık,hukukî,siyasî ve sosyal olmak üzere üç önemli temel üzerine oturduğu düşünülebilir. Bunlardan en önemlisi kişiye konuşma,düşünce,inanç özgürlüğü veren,ona mal mülk sahibi olma hakkı tanıyarak,gerektiğinde kanun önünde adaletle yargılanmasını sağlayan hukukî yönüdür.İşte insan hak ve özgürlüklerinin önemi bu noktada ortaya çıkmaktadır.Eski Yunanistan’da olduğu gibi,Roma’da da halk genelde pek çok sosyal sınıfa ayrılmış ve adalet sisteminden,ancak kendilerine vatandaşlık hakkı tanınanların bir kısmı faydalanabilmiştir.Yani fertlerin kanun önündeki durumları açısından halk temelde,vatandaşlar ve vatandaş olmayanlar olarak birbirinden ayrılıyordu.Vatandaş olmayanların alınıp satılmaktan başka toplumda hiçbir değerleri olmadığı gibi bunların hak ve hukuklarından söz etmek de imkansızdı.Roma’da hiçbir zenginlik ve soyluluğa sahip olmayan halk, bağlı eyaletlerdeki halk ve köleler bu grubu oluşturuyordu.Bu gruptakiler herhangi bir suçlama karşısında yargılanmalarına gerek kalmadan cezalandırılabilirler,gladyatör gösterilerinde halkı ve imparatorları eğlendirmek için hayvanlara yem olarak kullanılabilirlerdi.Çin'de aileler,çoğu zaman devlet için ve karşılıksız olarak,çalışma zorunda idiler.Hunlar'da ise angarya,devletin yapısı ve kuruluşu bakımından mümkün görülmüyordu.
Roma devleti,bir yandan eyaletlerde doktor,asker,eğitimci,artist,t icaret adamı gibi kendisine üstün hizmet verdiğine inandığı kimselere vatandaşlık hakkı tanırken diğer yandan da bunların hukukî durumları hakkında hiçbir endişe taşımıyordu.Fertlere birer ayrıcalık gibi dağıtılan vatandaşlık hakkının,eyaletlerdeki halkın oyunu alabilmek için yapıldığı,fakat bunlardan daha çok üst düzey Roma vatandaşlarının faydalandığı açıktır.
Türklerde savaş ve savunma taktiği büyük ve surlu şehirlere dayanmıyordu.Bu sebeple köylü ve yaylacıların kitle halinde,kale ve yol gibi savunma gereklerinde çalıştırıldıklarını gösteren,herhangi bir belge elimizde yoktur.Türkler savaş çağında devlete karşı olan,her türlü yükümlülüklerini yerine getirmek zorundadırlar.Fakat barışta ise,serbesttirler.Eski Türklere göre "halk" ile "t o p r a k",devleti meydana getiren iki önemli unsurdu.Eski Türklere göre,topraksız bir devlet düşünülemezdi.Halk toprağı ve toprak da halkı tamamlayarak,bir devlet meydana getirirlerdi.
Sınıfsızlık
Bir toplumda sınıflar siyasî,dinî ve iktisadî sebeplerden ileri gelir.Eski Türk toplumlarının siyasî bakımdan aristokratik bir şekilde yapılandıkları ka*naati yaygındır.Bu kanaati paylaşanlara göre Türk toplumlarında halk ve beyler diye iki zümre bulunmaktaydı.Bir de bunların üstünde buyruklar,yük*sek rütbeli devlet ricali sayılan tutun,çur (çar),Tarkan,Apa vardı.Sonra da hükümdar ailesinden tegin (tigin)ler,hakanın vekili yabgu,şad ve hepsinin üzerinde hakan yer alırdı.Halbuki ileriye sürülen bu unvanlar yönetime dair yetkileri ifade ederlerdi.Bağımsız beylik sülâleleri hariç, beyliklerin babadan oğula geçtiklerine dair yeterli delil bulunamamıştır.Türklerde başarı kazanan-lara toplumda ve devlet hayatında yükselme imkânı verildiği de kesindir.Meselâ gerek destanlarda, gerekse Dede Korkut hikâyelerinde anlatılanlara göre,bir başarının veya topluma yapılan hizmetin karşılığı olarak beylik elde edilirdi.Abidelerdeki Kağan,Ailesi,Bodun,Şadapıt beyler, Tarkanlar,Büyük beyler,Dokuz Oğuz Bey*leri sıralamasının bir sınıf hiyerarşisinden ziyade,devlette idare edenlerden idare edilenlere doğru bir sıralama kabul edilmektedir.Beyler vergilerden,cezalardan ve diğer yükümlülüklerden muaf değillerdi.
Klâsik anlamda sınıflaşma olsaydı,sınıflar arasında geçiş söz konusu olmazdı.Aristokrasinin dar bir alana,sadece hükümdar ailesine ait bulunduğu görüşü de ileriye sürülmektedir.Oğuz Han soyu*nun ayrıcalığı kesin olmakla beraber,bu dar aristok*rasinin de klâsik anlamdakinden değişiklik arz etmesi gerekmektedir.Gök-Türk yazılı metinlerinde "kul" deyiminin on dört yerde geçtiği, bunların "mülk" ve "hak"tan mahrum kimseler olmayıp,esirlik ifade ettikleri,köle kelimesinin ise metinlerde geçmediği belirtilmek*tedir."Türk tarihinde genel bir niteleme ile köle sayılan Kölemenlerin köle değil de,gördükleri hizmetler karşılığı ücret alan (profesyonel) askerler olduk*ları ileriye sürülmektedir.Aralarında haşarı kazananlar devlet kuruyorlar,hanedan tesis ediyorlardı. Siyasî bakımdan sınıflaşmayı Türk devletlerindeki liyakat anlayışı devamlı törpülemiştir.Yüksek kademelerin irsileşmemesine de dikkat edilirdi.Bir-iki olay dışında Selçuklu ve Osmanlı'da aynı yük*sek mevkilere aynı soydan ard arda tayin yapılmaz*dı.Hatta bir kişi eyalet valiliğinde ancak iki yıl kalabilirdi.
İktisadî bakımdan doğacak sınıflaşmayı da göçebe hayatları,dinleri ve boy anlayışları ilk dönem*lerde önlemiştir.Her boyun "yer-su" adında bir mabudu vardı.Boyun tasarruf ettiği yerin ve suyun asıl sahibi bu mabuttu.Bunun için ferdî mülkiyete konu olamazlardı: sular,yaylalar,kışlaklar boyun malı idi.Ziraat yapılan yerlerde de,araziler boyların manevî şahsiyetine aitti; boy beyleri bu tarlaları ailelere ki*ra bedeli ile dağıtırlardı.Yeni bir aile kurulurken ona da müşterek araziden bir parça verilirdi.Bun*dan dolayı İslâmiyet öncesi Türk toplumlarında ne toprağa dayalı aristokratlar,ne de topraksızlıktan köleliğe düşmüş yoksullar zümresi vardı.Türk devletinde herkes kabiliyet ve çalışkanlığına göre her makama yükselebilirdi.Bunun tek şartı beye (devlete,millete) hizmet idi.Söylediğimiz gibi kölelik,menşeini,"yerleşik" kültürlerden alan ve orman cemiyetlerinde mevcut bir müessese olup aslında bozkırlara yabancıdır.
Zorlamacı Din Anlayışı Yoktu
Üçüncü yüzyılın sonlarına kadar çok tanrılı dinlere inanan ve bu dönemde Hıristiyanlığı kabul eden halka,akla hayale sığmayan eziyetleri lâyık gören Roma imparatorları,Hıristiyanlığın 388’de devlet dini olmasından sonra kendilerini Hıristiyanlığın bayraktarları olarak görmeğe başladılar.Bizans İmparatorluğu döneminde,Hıristiyanlık devletin işleyişinde önemli bir prensip haline geldi ve yeni memleketler fethedilir edilmez halk zorla Hıristiyan yapılmağa çalışıldı.Bizans İmparatorluğu bu kez Hıristiyanlığın temel prensip ve kaidelerine yönelerek,bu dine inananları esas almış ve bundan başka dinlere inananlar,dinlerini değiştirmeğe zorlanmışlardır.İnançlarından dönmeyenler ise insafsızca cezalandırılmışlardır.
Eski Türk devletlerinin halkları dinî bakım*dan bütünlük arz etmezlerdi.Değişik dinlere mensup insanlar bir arada yaşarlar,ibadetlerini serbestçe ya*parlardı.Hakimiyeti elinde bulunduranlar, hiçbir za*man halkı kendi inançlarına zorlamadıklarından Orta Asya Türk devletlerinde "Halk dini" ile "Devlet di*ni" çoğunlukla birbirlerinden ayrılmıştı.Halk dini daha çok hastalıkların tedavisinde,fala bakmakta,si*hirbazlık gibi hususlarda geniş tabakaların günlük ihtiyaçlarına cevap veren ve onları manevî bakım*dan tatmin eden ilkelerdi.Bu dinin esası cin ve peri*lere,ölülerinin ve hayvanların ruhlarına inanmaktı.Ruhlara,şaman denil en rahipler kendi ruhlarını gön*dererek veya onları kendi içlerine alarak ilişki kurarlar ve böylece de onlara inananları etkilerlerdi.[5]
Kölesiz Toplum Yapısı
İlk Türk devletlerinde kağanın yetkileri yasa*larla belirtilmemişti,anane halinde yaşıyorlardı. Bu*nunla beraber Katip Çelebi'den öğrendiğimize göre Karahıtayların yasalarında,Cengiz Yasasında,Ti*mur'un Tüzükleri’nde kağanın görevlerine dair hükümler bulunmaktadır.Türk devlet geleneğince Kağanın görevi daha devlet kurulmadan başlamakta idi.Türk ulusunu devletsiz bırakmamak,boylarını bir araya toplamak en önemli göreviydi.Bu görevin hukukî veya idarî olmaktan ziyade sosyal bir karakteri vardı.Orhun Abidelerinden de milleti çoğaltmak,açı doyurmak,çıplağı giydirmek gibi görevleri olduğu anlaşılmaktadır.Yusuf Has Hacib ise hakanların görevlerini esasta ikiye ayırmaktadır,dışardan gelen tehlikelere kar*şı kılıcı,iç huzuru sağlamak için de töresi vardır.Yusuf Has Hacib'e göre gerçek iç ve dış barısın sağlanabilmesi,iç ve dış ilişkilerin adalete dayanmasıyla mümkündür.Ordulara kumanda etmek hak ve görevini töre hakana vermektedir.Yasaların baş uygulayıcısı O idi.Hakana herkes itaat etmekle mükellefti. Başbakanı,yüksek memurları o tayin eder O azlederdi.Devlet mahkemesi(yargı)nın başkanıydı: toyu,kurultayı toplantıya o çağırır,törede yapılması gerekli değişikliklere dair tekliflerde bulunurdu.
Kitabelerde bodun sözü bazen "kara" sıfatı ile birlikte kullanılmıştır.Buna karşılık bir de ak-beğ deyimi,Türk cemiyetinde bir "asîller" sınıfı*nın varlığı hususunda yoruma sebep olmuş gibidir.Devlet idaresinde ha*kana büyük yardımcılar durumunda olan beylerin idare edilen halka nispetle üstün tutulması tabiî ise de,bundan imtiyazlı bir sınıf hükmünün çıkarıl*ması müşküldür.Nitekim kitâbeler-deki hitaplarda,çok kere,devlette en yüksek icra makamlarım işgal eden "buyruk"lar (nazırlar,bakanlar) beylerden önce yer almaktadır.Türkçe'de "kara" sıfatının,aslında,aşağı bir dereceyi değil,aksine,büyük, kudretli,yüksek,saygı değer seviyeyi belirttiği hususuna da ayrıca dikkat çekilmiştir.Buna göre,kita*bedeki "kara-bodun" ifadesini,"asıl,büyük,kalabalı k bodun" diye mânalandırmak gerçeğe daha yakın görünmektedir ve ihtimal,sayısı az olanlar "ak" sayılmıştır Dede Korkut'da açıklandığına göre,bey olabilmek için,kan dökmek,aç doyurmak,çıplak giydirmek lâzımdır.Şartlar bunlardan ibarettir.Herhalde kitâbelerdeki şu hitap zinciri,Kağan,ailesi,bodun,şad apıt beyler,tarhanlar,buyruk beyleri,Dokuz-Oğuz beyleri,bir "sınıf hiyerarşisi değil,doğrudan doğruya devlet içinde idare edenlerden,idare edilenlere doğru bir sıralama olmalıdır.Bozkır kültüründe hâkim zihniyet de bunu gerektirir
Devletin yalnız hükümdar ve ailesinden ibaret sayıldığı topluluklarda ("dominium") siyâsî hürriyet ve çalışma serbestliği yok gibidir.Devlet idaresi ve ülke anlayışında idareci ile halk arasında ortaklık bulunan siyâsî teşekküllerde ise,durum başkadır.Eski Türk topluluğunda da insanın ferdî hukukla donatılmış ve iktisaden hür bir hayat düzeninde olduğu anlaşılmaktadır.Bunun tarihî vesikalarla ortaya konması mümkündür.Önce,ailede husûsî mülkiyet mevcut idi.Bozkır Türk devletinde taşınır mallarda olduğu gibi tarım arazisi üzerinde de özel mülkiyet câri idi.Husûsî mülkiyet kişi haklarının ve hürriyetinin teminatıdır.İnsan şahsî mülke sahip olup,onu istediği gibi kullandığı veya değerlendirdiği sürece hürdür.10.asır Bulgarlarında fertler kendi arazilerinden elde ettikleri mahsûlden hükümdara bile bir şey vermeyebiliyorlardı.Hazar hakanı ve idarecileri tebaanın mülküne el uzatamazlardı.Oğuzlarda "bey"ler,hanın bazı aşırı davranışları karşısında seslerini Avrupa Hun imparatorlarından Attilâ'nın başkentinde bir Bizanslı,Bizans'ta insanın baskı altında ti tutmasına ve kanunların yürümemesine karşılık kendisinin Hun memleketinde hür olduğu ve korkusuz yaşadığını söylemişti.Çin'deki köleler,hürriyet ülkesi olan Asya Hım topraklarına kaçıyorlardı.Bozkır Türk topluluğunda "küçük aile" kuruluşundan gelen öyle bir hürriyet havası vardı ki,her aile başlı başına bir il sayılabilirdi
Türk boylarındaki bu karakteristik durum eski Türk ilinde siyâsî birliği meydana getiren boyların türlü sebeplerle birbirlerinden kolayca ayrılmala*rına ve aynı bölgede veya başka bir yerde yeni bir il teşkil etmek üzere tek*rar toparlanabilmelerine imkân vermekte idi (eski Türk siyâsî kuruluşların*da boy sayısını ifade eden ve zaman zaman değişen rakamların gösterdiği gibi).Boyda yalnız otlak ve yaylaklar ortak mülkiyette olup,bu tip arazi "devlet" malı olduğu için,buralardan faydalanan al,koyun ve sığır sürülerine karşılık boydan tahsil edilen belirli ölçüdeki vergiler ile ilin mâlî ve askerî ihtiyaçları karşılanıyordu.Göçlerde ailelerin ve fertlerin kendilerine ait taşına*bilir mallarını beraberlerinde ***ürebilmeleri ve istedikleri gibi tasarruf etmeleri onlardaki hürriyet duygusu ve serbestçe davranma eğilimini daima canlı tutmakta idi.Bu hâl ise,eski Türk devletlerinde,tabiatiyle,kölel iği ve bazı zümrelerin "imtiyaz"larla donanmasını önlüyor,ayrıca,Bozkır kültürünün ekonomik özelliği de,adalet,eşitlik ve insana saygı prensiplerinin gelişmesine yardım edi*yordu:
Eski çağlarda,yaşamak için zarurî olan "enerji"yi (basit deyimi ile çek*me ve taşıma gücünü) insanlar,kendi aralarındaki zayıf ve "vasıfsız" kişilerin kol kuvvetini çalıştırmak suretiyle sağlıyorlardı. "Asalak" kültürde ve "köylü" (yerleşik) kültürde başkaca çare yoktu.İktisaden "besicilik"e dayanan Boz kır kültüründe ise bu ihtiyacı,başta en yüksek kas (adale) kuvvetine sahip at olmak üzere,hayvan gücü karşılıyordu.Orman kavimlerinde ve yerleşik top*luluklarda hâkimiyeti ele geçiren gruplar,zorbalık yolu ile kendilerine hiçbir mülkiyet hakkı ve hiçbir siyâsî hak tanımadıkları mahkûm kütleleri (Moğollarda çeşitli kölelik müesseseleri,İslâvlarda meşhur köle ticareti,Mısır'da köle kütleleri,Çin'de enselerine boyunduruk vurularak çalıştırılanlar,Hind'de paryalar,Eski Yunan'da Aristoteles'in "ehlî hayvan" ve "canlı âlet" dediği ve doğrudan doğruya "mülk" sayılan insanlar,Roma'da benzerleri) sı*nıf kast cenderesine alarak,cemiyet düzenini öyle devam ettirmek için,asır*lar boyunca,türlü tedbirlere (özel kanunlar) başvururlarken,insanın kol (adale) gücüne ihtiyaç görülmeyen Bozkır kültüründe özel mülkiyet ve hür çalışma esasında gelişen sosyal gelenekler,zamanla,töre hükümleri hâlinde kesinlik kazanmıştı.
Eski Türkçe'deki "kul" tâbiri umumiyetle "köle" mânasında alınıyorsa da doğru olmamak gerekir.Gök-Türk yazılı vesikalarda 14 yerde "kul" tâbiri geçmektedir.Ancak buralarda gerçek mânası ile "mülk"ten ve "hak"tan mahrum kimseler değil,bazı siyâsî ve "medenî" hakların kaybedilmesi bahis konusudur ve daha çok "esirlik" ifade edilmek istenmiştir.İstiklâlini kaybeden toplulukların böyle kısıtlamalara uğraması,zamanımızda bile tabiî karşılanmaktadır.Esirlik ile kölelik sosyal ve hukukî bakımlardan birbirinden farklı şeylerdir.Eski Yunan'da,Roma'da ve Moğollarda,kölelerin yanında,fakat onlardan ayrı olarak esir (bilhassa savaş esirleri) de vardı.
Kurultayİnsan Hakları Mahkemesi)
Türk devlet felsefesi,devletin,nazariyeler le değil,toplumun eğilimlerine,günün şartlarına göre kurulabileceğini ve yönetileceğini esas almıştır.Göçebelik döneminde varlığını devam ettirmesi."halkının ihtiyaçlarını karşılaması,ancak katı disipline dayanan düzenle mümkündür.
Her an baskına maruz kalma ihtimali,her ferdin devlet hayatında görev almasını icab ettiriyordu.Bir baskın anında herkes ne yapacağını bilmeliydi.Bu zaruret Türk milletinin her ferdini devletiyle bütünleştiriyor ve onlarda düzen fikrini yerleştiriyordu.Yüz binlerce insan ve hayvanın bir yerden bir yere göçünün de nasıl bir disiplin gerektirdiğini tahayyül etmek güç değildir.Yerleşik uygarlık döneminde bu düzen fikri etkisini göstermiş,değişik coğrafyalarda,çeşitli milletlerden oluşan devletler kurmasını sağlamıştır.
Kurultay,kökü Türkçe ve eki ise,Moğolca olan bir sözdür.Kurultaylın asıl Türkçe karşı-lığı,"kengeş meclisi"dir.Bu meclis,bir çeşit müzâkere ve danışma meclisidir.
Türk boylarının dışarıda ve kurultayda nasıl yer alacakları,yani silsile-i meratibin kuruluş şekli,beyle*rin ve halkın disiplinli devlet protokolünde yerlerinin nerede olduğu ile yaylak ve kışlak gibi yurtlan belirtmekte idi.Devletin kurulusunu ve işleyişini düzenleyene ana-töre denirdi.İslâm öncesi Türk devletlerinin hepsi de bu ana töreye göre düzenlenirler di.Devlet gider,töre kalır" atasözü törenin önemini anlatması bakımından çok manidardı.Abidelerde de "il ve töre" kelimeleri yan yana sık kullanı*larak ikisinin arasındaki ilişki vurgulanmak isten*miştir.İktidarı elinde bulunduranların söyledikleri ve devlet hayatındaki düzenlemeleri töre sayılmaz*dı.O ancak zaman içinde nesilden nesile geçerek oluşurdu.Töre yalnız devleti değil,devlet dışındaki toplum hayatını da düzenler,bu fonksiyonundan dolayı da toplumun esası kabul edilir."Her şey kalksa,töre kalkmaz" denirdi.Bundan dolayı törenin bir adı da "yol" idi.Herkes bu yoldan gitmek zorundaydı,yoldan ayrılan yanılmış olur.Yanılanı da bir felâket bek*lerdi.Her şeyin ölçüsü törede aranır ve bulunurdu.
Oğuzların,“yığınak,dernek,deri m"gibi kelimelerle adlandırdıkları kurultay,kavram olarak Cengizlilerden intikal etmiştir."Kurul" kelimesi ile "tay" ekinin birleştirilmesinden meydana getirilen "kurultay" Türk devletlerinde Mete'nin zamanından beri te*mel müessese olmuştur.Kurultay, başlangıçta dinî tören,bayram,yeme-içme toyu eğlenme ile yarışmayı da ifade eden bir devlet toplantısı idi.Hatta bu toplantılar Cünhan zamanında da vardı.O zaman "kadın-erkek,büyük-küçük,herkesin" katıldığı ileri*ye sürülmektedir.
Taşa Vurdurulan Kanunlar: Töre
İslamiyet’ten önce Hunlarda,Göktürklerde ve diğer Türk devletlerinde görülen ve insanı merkez alarak ona birtakım hak ve özgürlükler tanıyan kuralların bulunmasıydı.Gerçekten Hunlarda,binlerce yıldır uygulandığı söylenen kanunnameden anlaşıldığına göre;suç işleyenleri cezalandırmak devletin yetkisindeydi.Hakan adalet teşkilatının başkanı sıfatıyla devlet içerisin-de adalet ve sükûnun sağlanmasından sorumluydu.Mahkemelerde davalar yargıçlar tarafından görüşüldükten sonra, uygulamaya konmadan önce Hakanın onayına sunulurdu.İdam cezası gibi ağır suçların infazı için,Hakanın başkanlığında yılda iki kez divan kurulurdu.Türklerde en önemli bir ceza kaidesi de yeni ele geçirilmiş olan memleketlerin halkına ve özellikle misafir-lere hapisten başka bir ceza usulünün uygulanmamış olmasıdır.Misafir adam dahi öldürse,onu idam etmezler,sadece hapsederlerdi.Hunların çağdaşı olan Roma’da ve hatta daha sonraları Bizans’ta böyle bir uygulamayı hayal etmek bile imkansızdı.
Bilge Kagan Yazıtları'nda da ifade edildiği üzere,"Eski Türk devlet geleneğinde Töre ilahi kaynaklı hakimiyetten (kuttan) ayrılamazdı.Özellikle devlet kuran her Kagan mutlaka bir töre koyardı.Töre,Türk örf ve geleneklerinin kesin bir hükümler birliği-dir.Töresiz bir ilin ya da devletin varlığı mümkün değildir".Türk kültür yapısının en hassas ve ince dokusunu "Türk Töresi" oluşturur."Töre,milli toplumda ferdi ve sosyal ilişkileri düzenleyen,ferdi disiplin ve otoriteye bağlayan,milli barış,dayanışma ve beraber-liği sağlayan bir kültür kurumudur.Yabancı kültürler önce bu değer sistemini yıkmak isterler".Bir şekilde milletin varlığına milletin ortak düşünce,duygu ve kanaatlerine bağlıdır.Töre,Türk milleti ile birlikte doğar,milletle gelişir ama asla milletle yok olmaz.Kısacası "İl gider,töre kalır".
Şu atasözü bu mânâyı söyler: «İl bırakılır,törü bırakılmaz».Bu atasözü ataların geleneğine uymanın gerekliliğini gösterir.Anlamı:«Devlet yahut ülke terk edilebilir,hars terk edilmez.Türkler'in düşman eline geçen yerlerden,millî töresinin hâkim olduğu yere göçmesi bu atasözünün hâlâ,ifade edilmeksizin ruhlarda yaşadığını gösterir.
Yukarıdaki misaller bize «töre» kelimesi ile «il»-kelimesinin genellikle birlikte kullanıldığını da gösteriyor.«İl,devlet manasına; «töre»,kanun mânâsına olunca bu iki kelimenin genellikle birlik*te anılması tabiî olur.Bununla beraber,«töre» kelimesinin kapsamı «kanun» kelimesininki gibi sı*nırlı değildir.Yazılmış yasalardan başka,yazılma*mış gelenekler de törenin içindedir.Hattâ hukukî töreden başka,dinî ve ahlâkî töreler de vardır.[12]
Yasa-Yasak-"Suç ve ceza" ve Yargıçlar:
Yargıç,anlaşıldığına göre daha eski Türklerde "tö*re" sözü ile ilgili olarak söyleniyordu. Nitekim Uygurlarda,"Bilge törüçi",hem kanun koyucu ve hem de yargıç karşılığı olarak kullanılıyordu. Halk arasındaki yargıçlar,daha çok beyler ile aksakalılar idiler.Anadolu'da hâkim karşılığı olarak söy*lenen,"bilge,bükü,savcı" gibi eski Türk özleri taşıyan söz*ler de,daha çok yüksek kişiler ile ilgilidirler[13]
Yargıcı" sözü ise,biraz daha geç çağlarda,yani XIII.yyda görünmeğe başlar.Yargıca, Osmanlılar "yargıcı",Çağatay Türkleri ise "yargucı" derlerdi.Osmanlılara bu an*layış,İlhanlılar ile Doğu Türklerinden gelmiş olmalı idi.Ni*tekim Osmanlılar,"Yargu" sözünü,"yasak" karşılığı ola*rak da,tutarlar ve Harezm Türkçe’sinden geldiğini söylerler*di.Farsların "divân",yani "dava yeri" sözünü ise,"yargu yeri" diye karşılamışlardı.Eski Türk töresine göre,"beyler meclisi" tarafından da ve*riliyordu."Kadılık",İlhanlı lardaki "yargucı" geleneklerinin,bir devamı olarak görünmektedir. Osmanlılarda ol*duğu gibi büyük kararlar ancak başkentteki yargıçlara so*rularak,verilirdi.Sonradan işlerin gecikmemesi için,Çin ve Ortadoğu gibi büyük eyâletlere de,büyük bitikçi ve yargı*cılar tayin edilmeye başlandı.
"Ceza",Türklerde barışta boğ*ma yolu ile,savaşta ise kılıçla verilirdi.Çin tarihlerine göre Göktürklerde isyan,ihanet,cinayet,zina ve at çalma,ölüm*le cezalandırılırdı.Boylar ve aileler arasında ise,bir anlaş*maya gidilirdi.Diyet olarak kalınsız ve başlıksız bir kız ver*me yolu ile anlaşma da yapılırdı.Cellât için ise Türkler,"bukağıçı",yani “kelepçeci” veya gardiyan derlerdi.
"Suçlu": Suç anlayışının en eski Türkçe karşılığı,"yazuk" yani yazık olmalı idi.Suçlu ve günahkara da,"yazuklı",yani yazıklı,deniyordu.Suç işleme ise,"yazık kılma" sözü ile karşılanıyordu."Mün" de bir suç ve günâh idi On*lara göre ''gerçi kişi doğuştan,yazıklı" idi; ama "kişi,ek*sikli yazıklı'' olmamalıydı.Suç sözümüz de çok eskidir.Asıl mânâsı,yoldan ve yönden sapma iş demektir."Ceza Hükmü" Göktürk yazıtlarında,"kıyın,kıyın aymak",ya*ni "hükmü söylemek"sözü ile karşılanır.Bilindiği üzere Türklerde ceza kararları,at üzerinde verilirdi.Hükümden sonra kelepçe vurulurdu.Eski Türkler kelepçeye de,"atkak veya bukağı" derlerdi.Hilekârlık hafif bir suçtu.Türkler buna "dev" veya "tef" derlerdi.Hapishaneye ise,kıs*mak sözümüzden gelen,"kısıg"denirdi.Türkler hapishane için,"Kıyınlık,türme,tünek"de demişlerdir.Eski Türkler Anadolu'daki gibi hırsıza,"oğn";çalmağa,"oğnlama k";haydutlara da "karakçı" adını vermişlerdi.Aslında bütün suçlular,"kara kişiler" idiler."Katil",bir "ölütçü, sındırıcı" idi.Cezası da ağırdı
Kamu hukuku açısından niteliklerini,yâni Türk devlet hayatındaki bü*yük rolünü kısaca tanıtmaya çalıştığımız töre "'nin husûsî ve cezaî hükümle*ri ile eski Türklerde yargı usûl ve şekilleri hakkında bilgimiz azdır.Yabancı kaynaklarda rastlanan dağınık haberlere göre,suçlar oldukça şiddetli bir şe*kilde cezalandırılmakta idi: Adam öldürmenin cezası idamdı; soygun,hırsızlık ve hayvan kaçırma kesin surette yasaktı.Ele geçirilen soyguncu,suçüstü yaka*lanan hırsız öldürülür,malları müsadere edilir,ailesi efradının hürriyetleri kısıtlanırdı.Ciddî bir tehlike ile karşılaşmadıkça ok-yay kullanmak yasaktı.Barış zamanında başkasına kılıç çekmenin cezası da ölümdü.Zinanın cezası da idamdı.Irza tecavüz en ağır suçlardan sayılırdı.Bu da hazan iki taraf arasında uzlaşma olmazsa idamı gerektirirdi.Ordudan kaçanlar ve vatana ihanet eden*lerin cezası da ölümdü.Hafif suçlular,1O günü aşmamak üzere hapsedilirdi.
"Türk" kelimesi,"Töre" kelimesinden türetilmiş bir kelimedir ki,"Törük' ten bozularak "Türk" haline gelmiştir."Törük","Töreli,Töre sahibi" demektir.Eski Türklerde Töre,kaynağını "Türk Dini" diyebileceğimiz eski Türk inanç ve telakkilerinden alan topluluk hayatını tanzim eden hukuk normlarından ibarettir.Hükümdarlar siyasi iktidarlarını (kut' larını) işte bu hukuk çerçevesinde kullanabilirler,tabii birbirleriyle ve devletle olan münasebetlerini yine bu hukuk çerçevesinde tanzim ederlerdi.Buna uyanlar "Törük" (yani Töreli),uymayanlar ise "Kazak" (yani asi,töreden çıkmış) olurlardı."Türk" ün kuvvetli manasına gelmesi de,herhalde Töre çerçevesinde sağlanan "birlik" le ilgili olmalıdır.Nitekim "Birik kuvvettir" anlayışı tarih boyunca her devirde Türk devletleri ve toplulukları için geçerli olmuş bir anlayıştır.
