Dert en yaygın ruhsal rahatsızlıklardandır. Neredeyse her 3 beşerden birisi hayatının bir devrinde ağır bir biçimde tasa yaşar. Tasayı anlamak için öncelikle onun nereden geldiğini bilmemiz gerek. Her ne kadar tarih içerisinde teknolojik ilerlemelerimiz büyük yollar kat etmişse de vücutlarımız yüz bin yıl evvelki atalarımızla birebir sistemi kullanmakta. Onların dehşetli tabiat kaidelerine ve yırtıcı hayvanlara karşı geliştirdikleri sistemler hala yerli yerinde duruyor. Bu sistem o kadar temel ve eski ki neredeyse öbür tüm hayvanlarla bu sistemi paylaşıyoruz.
Örneğin izlediğiniz Afrika belgesellerini düşünün. Zebra düzlükte otlamaktayken aslan gizlice ona yaklaşmakta. Zebra çalılıkların gerisinden ufak bir çıtırtı duyduğu anda bütün dikkati o istikamete çekilir, zira bu ses anlamsız bir gürültü olabileceği üzere onu yemeye gelen bir yırtıcı da olabilir. Başını kaldırıp çalılığa baktığında ve aslanı gördüğünde beşerlerle paylaştığı o kadim sistem devreye girer. Zebranın beyninde bulunan ve beyindeki duygusal sistemin temel taşlarından olan amigdala aslanı bir tehdit olarak nitelendirir ve beden boyunca adrenalin hormonunun salgılanmasını sağlar.
Bu hormon tehdit karşısındaki canlıyı savaş ya da kaç durumuna hazırlar. Zebranın kalbi çok süratli atmaya başlar ve nefes alış verişi sıklaşır. Savaşmak ya da kaçmak ismine kasların gereksinim duyduğu oksijenin alınması için akciğerdeki geçişler büyür, damarlar genişler. Kaslar ani bir hareket için gerilir. Tehlikeyi daha yeterli görebilmek için Zebranın gözbebekleri büyür ve içeri daha fazla ışığın girmesini sağlar. Gözleri etraftaki öbür anlamsız objelerden uzaklaşarak yalnızca aslana odaklanır. Bedene kâfi enerjiyi sağlamak için başka sistemler kapanır. Sindirme duraklar, midedeki ve derideki kan çekilir ve cinsel uyarılmayı sağlayan hudutlar kapanır. Zira tehlike durumunda üremek ya da midedeki yemekleri sindirmek kıymetsizleşir. Av ve avcı oyunu sadece saniyeler sürmektedir. Ve bu hayati saniyeler için vücut harika olarak evrilmiştir. Lakin bahis insanlara geldiğinde olaylar zebradaki kadar kolay olmamakta. Bir zebra av oyunu bittikten sonra sakinleşir ve vücudunu eski haline getirerek beden istikrarını korur.
Pekala bu sistem biz de neden bozulabiliyor? Bizi öbür tüm hayvanlardan ayıran özelliklerimizden birisi gelecek kavramımız. Bir zebra en fazla o gün içerisinde ne yiyeceğini düşünürken bizler mesken kredisi, işsizlik, sevdiklerimizin gelecekteki durumları üzere şu an burada bulunmayan pek çok canavarla gayret etmek zorunda kalıyoruz. Ne vakit açılacağını bilmediğimiz sıkışık bir trafikteyken, gelecek haftaki sunumumuzu düşünürken yahut konutumuzun dışındaki bütün potansiyel tehlikeleri hayal ederken ortaya çıkan hisler dehşet, rahatsızlık ve dert olmakta. Bedenimiz da tüm bu hislerle uğraş edebilmek için zebranın aslanı gördüğündeki sistemi kullanmaktadır. Lakin bir sorun var. 30 yıllık bir müddete yayılmış, hayali ve sonsuz farklı çeşidi olan bir aslandan bedenimiz sonsuza kadar nasıl kaçabilecek?
Aslında dert öbür pek çok his üzere bizler için faydalıdır. Makul bir ölçü dert yapmamız gereken işler için bizi güdüleyen bir düzenek vazifesi görür. İmtihana çalışmak için size motive edebilir ya da bir yere yapacağınız müracaat metnini çok dikkatli okuyarak en ufak yanılgıyı bile saptamanıza yardımcı olur. Birebir biçimde birinci kere otomobil sürmeye başladığınızda tüm aynaları tekrar tekrar denetim etmenizi, direksiyonu sıkı sıkıya tutmanızı ve ani kararlar vermenizi sağlayan sistem de telaştır. Şayet işler planlandığı üzere giderse tasa vakitle azalır ve yok olur. Tıpkı tekrar tekrar otomobile bindiğinizde vakitle olayın heyecanlı ve vahim bir halden rutin bir davranışa dönüşmesi üzere. İşte dert bozukluğu da bu olağan davranış seyrinin bozulmasıyla ortaya çıkar. Otomobile her bindiğinizde birinci gün ki üzere endişe, dehşet ve panik içindeyseniz ve bu durum sizi hiç terk etmiyorsa fonksiyonellikte bozulma yaşanmış demektir. Çalışmalar yüksek düzeyde korkulu şahısların amigdalalarının ziyadesiyle hassas olduğunu bulmuştur. Gündelik hayattaki rutin durumlarda dahi tehdit algılamakta ve bedeni savaş yada kaç durumuna getiren adrenalini salgılamaktadırlar.
Örneğin araştırmacılar bir küme beşere bir dizi yüz sözü gösterdikleri bir çalışma yapmıştır. Yüzlerden kimileri sonlu kimileri memnun kimileriyse nötrdür. Toplumsal tasa bozukluğuna sahip bireyler nötr yüz sözlerini de öfkeli olarak algılamışlardır. Telaş durumundayken mantıklı bir biçimde içinde bulunduğunuz durumu çözme talihimiz da düşmektedir zira mantık yürütme merkezimiz olarak çalışan ve beynin ön kısmında bulunan prefrontal korteks, amigdala kadar eski ve kadim bir sistem değildir. Bu yüzden amigdala bir defa harekete geçerse mantık yürütme sistemini bastırmakta ve anlamsız olabilecek olay ve durumlarda dert ortaya çıkartmaktadır. Örneğin yüzündeki ufak bir çizgiden ötürü ziyadesiyle utanan ve insanların kendisiyle dalga geçmelerinden korkan bir bayanı düşünelim. Yüzüne baktığınızda yara izinin neredeyse görünmediğini bile sav edebilirsiniz lakin o başında kurduğu hayali senaryoda onunla dalga geçen, aşağılayan insanları canlandırdığında korku beyindeki mantıklı kısmı baskılamaya başlar. Bu hayaller o denli noktalara kadar masraf ki sonunda tüm ülkedeki gazetelerde dünyanın en nahoş bayanı olarak pozlarının paylaşıldığına evrilir. Ve şayet dert yeteri kadar birikirse bazen panik atak formunu alır ve tam manasıyla kişiyi oturma odasında otururken görünmez aslanlardan kaçan bir zebra pozisyonuna getirir.
Pek çok farklı telaş çeşidi vardır.
Örneğin vahim bir felaketin yaklaştığına dair korkar ve kaygılanırsınız ya da sevdiklerinizle farklı kalmaktan yahut örümcekten, yılandan ve asansörden.
İnsanların daima sizi izlediğini, yargıladığını düşünür ve onlar tarafından değerlendirilmekten korkabilirsiniz. Panik atağın temellerini oluşturan denetimi kaybetme korkusuna sahip olabilirsiniz. Bu durumu bir adım ileri götürerek agorafobi geliştirebilir ve konutunuzun dışına adım atmaktan korkabilirsiniz. Meçhullükten korkabilir ve başınıza gelecek sayısız potansiyel tehlikelerden dolayı kaygılanabilirsiniz.
Bu noktada şu soruyu soruyor olabilirsiniz. Zebranın aslandan kaçması hayatta kalması için gerekli bir durumken ben neden asansörden korkuyorum? Neden kalabalık bir ortamda bulunma fikri beni felç ediyor? Neden mantıklı olmadığını bildiğim halde başka beşerler için anlamsız gelen olaylar beni kaygılandırıyor?
Burada kaygılarımızın nereden geldiğini incelememiz lazım. Beynimiz olaylar ortasında daima irtibat kurmaya çalışan bir makinedir. Bu sayede işimize yarayan bilgileri birbiri birlikte kodlarız. Örneğin çalılıkların gerisinden hışırtı duyar ve bir aslan görürseniz beyniniz artık çalı hışırtısı ile aslanı birbirine bağlar. Bir sonraki durumda aslanı görmeseniz bile çalı hışırtısını duymak sizi savaş ya da kaç durumuna sokmaya kâfi. Hatta artık içerisinde çalı bulunan ortamlardan dahi kaçınmaya başlarsınız.
Artık çocukluğunuzda bir otorite figürü tarafından size yapılan travmatik bir durumu düşünün. Hocanızın sizi yanlış yaptığınız bir soru için herkesin önünde rezil ettiğini yahut hayli eleştirici bir apartmanda oturduğunuzu düşünün. Bu durumların sizde oluşturduğu hisler, bir daha sorulan sorulara yanıt vermemeyi yahut mahalledekilerin dedikodusundan korkarak meskenden dahi çıkmamayı beraberinde getirebilir. Bu durum o denli bir noktaya gelebilir ki artık otorite figürü olarak Kabul ettiğiniz herkesten korkmaya başlayabilirsiniz. Zira kaygılarımız genellenmektedir.
Küçük Albert deneyini düşünelim. Araştırmacılar dehşetin beşerde nasıl şartlandığını anlamak için Albert isimli küçük bir çocuğa ufak, beyaz tüylü bir fare verdiler. Albert fareyi gördüğünde ne korktu ne de ağladı. Lakin araştırmacılar ikinci kez fareyi Albert’e uzattıklarında gerisinde duran demir boruya çok sert bir biçimde vurarak fecî bir gürültü ortaya çıkarttılar. Gürültüden korkan Albert ağlamaya başladı. Araştırmacılar bu olayı birkaç kere daha tekrar ettiğinde Albert’in beyni fare ile yüksek ses ortasındaki bağlantıyı çoktan kurmuştu. Endişenin ve sesin kaynağı olarak fareyi görmekteydi. Ve artık yalnızca fareyi gördüğünde bile yüksek bir ses olmamasına karşın ağlamaya başlıyor ve bulunduğu ortamdan kaçmaya çalışıyordu. Daha da ilginci Albert’in endişeleri genellenmişti. Yalnızca beyaz tüylü farelerden değil tavşanlardan, beyaz kürkten hatta beyaz sakalları olan Noel baba maskesinden bile korkmaya başlamıştı. Korku sahibi insanlarda da misal bir genelleme olabilmektedir. Tehlike içermeyen durumlar dahi endişe ile ilişkilendirilip dert hissini ortaya çıkartmaktadır.
Diyelim ki çocukken katil piranalar sinemasını izlediniz. Sinema olduğunu bilmenize karşın sizi çok korkuttu ve suya girmek ile piranalar tarafından yenilmeyi birbiri ile ilişkilendirdiniz. O yaz ailecek Antalya’ya tatile gittiğinizde denize yaklaştıkça dehşete kapıldığınızı hissettiniz. Beşerler sizi Antalya’da pirana olmadığını söyleyerek ikna etmeye çalışıyor lakin beyhude. Gözünüzün önünde piranalar tarafından yenilmek dışında bir manzara canlanmıyor. Bu genelleme hayatın her bir alanına yansıyabilmekte. Herkesin birbirini yargıladığı ve oburlarının gerisinden konuştuğu bir aile ortamında büyüdüğünüzde dünyadaki tüm insanların bu türlü olduğunu düşünebilirsiniz. Herkesin her an yaptıklarınızı izlediğine ve sizi yargıladıklarına inanırsınız. Bunun sonunda herkesi şad etmeye çalışmaktan bitap düşebileceğiniz üzere neden uğraşayım ki deyip kendinizi meskene de kapatabilirsiniz.
Pekala dertle başa çıkmanın bir yolu yok mu?
Elbette var. Öncelikle korkuyu tanımlamamız gerekmekte. Neden korkuyoruz? Nerede korkuyoruz? Hangi olaylar yahut bireyler telaşımızı tetiklemekte?
Tahlil bulabilmemiz için evvel sorunu teşhis etmemiz gerekmekte. Daha sonra bu sıkıntıya yönelik inançlarımızı incelemeliyiz. Birden fazla insan kendini tanıdığını düşünür lakin bu pek de gerçekçi bir varsayım değildir. Gündelik hayatımızda fikir, davranış ve hislerimizi ayrıntılıca incelemeyiz. Bilhassa his içeren durumlarda mantığımızı pek kullanmaz ve hislerin adeta birer esiri oluruz. Diyelim ki maaşı düzgün bir işiniz ve düzgün bir mesleğiniz var. Şirketinizin yakın vakitte batma ihtimali yok üzere hatta şirketiniz batsa dahi bu özgeçmişle iş bulma ihtimaliniz hayli yüksek gözükmekte. Ancak siz devamlı işten atıldığınızı, sokaklara düştüğünüzü ve bir köprü altında açlıktan öldüğünüzü hayal ediyorsunuz. Bu hayal o derece gerçekçi ve dehşetli ki, hayalin ortasındayken dur bakalım sanki ben neden bu türlü düşünüyorum demeniz epey sıkıntı olacaktır. Ve tek odak noktanızı o an içinde bulunduğunuz çaresizlik duygusu dolduracaktır.
Pekala bu durumda ne yapmamız gerek? Carl Jung’un dediği üzere “En çok muhtaçlığımız olan şey, bakmaya en çok korktuğumuz yerdedir.”
Dert verici fikir ve durumların bize gelmesini beklemektense onları başa çıkabileceğimiz küçük kesimlere ayırıp, bu kesimleri çözerek sonuca ilerlememiz gerekmekte. Zira planlayarak ve isteyerek kendimizi dehşet yaratan durumlara soktuğumuzda amigdalanın denetimi ele geçirmesine karşı çaba edebiliriz. Dayanamayacağımızı sandığımız durumlara istekli olarak girdiğimizi ve buna karşın hala ayakta kalabildiğimizi deneyimlersek derde karşı direncimizi artırabiliriz. Burada kıymetli olan nokta şu. Bizler tasadan yahut dehşetten kurtulmaya çalışmıyoruz. Bu imkânsız olurdu. Bizler kendimize bu hislerle başa çıkabilecek cüreti kazandırıyoruz. Ve bu cüret sayesinde kaygı yaratan durumlarla baş edebildiğimizi görerek kaygı ve durum ortasındaki ilgiyi yine şekillendiriyoruz.
Küçük Albert’in büyüdüğünü hayal edin. Beyaz tüylü kedilerden, halılardan ve beyaz sakallı insanlardan epey korkmaktadır. Meskenine giderken beyaz tüylü kediyi görmemek için yolunu uzatmakta, komşusunun tavşanını görmemek için bahçesinde oturmamakta ve beyaz sakallı otobüs sürücüsünü görmemek için işe yürüyerek gitmektedir. Albert hala beyaz tüylü şeyler ile kaygıyı ilişkilendirmektedir. Bu durumu çözmek için kendisini artan hallerde bu korkutucu durumlara maruz bırakmalıdır. Örneğin pencereden bahçedeki tavşanı izlemelidir. Her ne kadar bu durum onda yüksek oranda korku yaratsa da kendisini buna zorlamalıdır. Zira birinci otomobil sürüşünde tasa vakitle nasıl kaybolduysa bu tecrübesinde de vakitle kaybolacaktır. Şayet endişe çok büyükse bu biraz vakit alabilir fakat sonunda etkisizleşecektir. Bir sonraki etaba geçmek için kıymetli olan eşik sıkılma eşiğidir. Şayet Albert pencereden tavşana bakarken korkulu değil sıkılmış hissediyorsa bir sonraki basamaklara geçmenin vakti gelmiştir. Bunlar bahçeye çıkmak, duvara yaklaşmak, komşusuyla sohbet etmek, komşusunun bahçesine girip tavşana yaklaşmak ve tahminen de sonunda tavşanı kucağına alıp sevmeye kadar götürülebilir.
Pekala ya endişelerimiz daha gerçekçiyse? Örneğin beşerler tarafından yargılanmaktan ve değerlendirilmekten korkuyoruz ve hakikaten de içinde bulunduğumuz durumlardaki beşerler hayli yargılayıcı ve patavatsız. Akrabalarınızla bir ortaya geldiğinizde beşerler daima birilerinin açığını kollamakta sizde bundan hissenize düşeni almaktasınız. Bu durumda ne olacak?
Hatırlarsanız Albert’in Yüksek sek ile fareyi nasıl ilişkilendirdiğini konuşmuştuk. Pekala bu durumda kaygı ile ilişkilendirilen şey nedir? İnsanların sizin aptal, ahlaksız yahut yetersiz olduğunuzu düşünmeleri mi? Bu kanılar ne kadar gerçekçi? Herkes mi bu niyetlere sahip yoksa içinde bulunduğunuz ortamdaki bireyler mi? Bu şahısların kanıları sizin için neden değerli? Hakikaten onların size salak demesi size salak yapar mı yoksa başınızda onların pahasını gereğinden fazla mı konumlandırdınız?
Bilmemiz gereken kıymetli bir nokta, olayları bizim yorumladığımızdır. Kendini yeni bir insan kümesine tanıtmak birisi için heyecanlı ve eğlenceli bir durumken bir diğeri için dehşet verici olabilir. Olay birebirdir. Yalnızca yorumlama farklıdır. Bu kanıyı eleştirel bir akraba örneğinde düşünelim. Akrabanız sizin aptal bir insan olduğunuzu düşünüyor.
Pekâlâ. Bu fikir sizi nasıl etkilemekte? Hiç kimse tarafından aptal olarak düşünülmemeniz gerektiğini mi düşünüyorsunuz? Neden pekala? Muhtemelen tüm insanlara hayatının bir devrinde aptal oldukları söylenmiştir. Şayet tek bir kişinin aptal demesiyle aptal oluyorsak o vakit hepimiz aptalız ve ortada dertlenecek bir durum bulunmamakta. Kimi durumlarda yaptığımız ve tahminen aptallık olarak nitelendirilebilecek davranışlar neden tüm benliğimize genellensin? Örneğin aptal bir beşerim demek yerine orta sıra aptalca hareketlerde bulunan olağan bir beşerim demek daha düzgün değil mi?
Anlamamız gereken değerli nokta şu. Bizler oburlarının davranışlarını denetim edemeyiz. Yalnızca kendi davranışlarımızdan sorumluyuz. Şayet birisi yanlış bir davranışımızı uygun bir halde eleştirirse bu her iki taraf için de olumlu bir tecrübe olur. Fakat karşı taraf yalnızca makûs ve eleştirel olmak ismine sizi eleştiriyorsa bu durumda karşı tarafın kelamlarının ardındaki maksada odaklanmamız lazım. Hakikaten bize yardım mı etmek istiyor yoksa yalnızca canımızı mı yakmaya çalışıyor. Bir kez karşı tarafın niyetini anlarsak ona nazaran savunmamızı yapabiliriz. Zira nitekim toplumsal etkileşimlerimizde bir yetersizliğimiz varsa bu üzerinde çalışarak ustalaşabileceğimiz bir problemdir. Mesela toplumsal telaşınız yüzünden birileriyle konuşurken onların ne söylediğine değil de birazdan kendinizin söyleyeceklerine odaklandığınızı düşünün. Siz karşı tarafa soğuk ve umursamaz görünmekten korkarken aslında tam da bunu yapıyorsunuz. Kendi başınızdaki fikirlerle meşgul olduğunuz için karşı tarafı dinlemiyor ve dışardan soğuk ve umursamaz görünüyorsunuz. Bu durum pek düzeltilebilir. Konuşma içerisindeyken kendi fikirlerinize odaklanmayı kademe kademe azaltarak karşı tarafa daha samimi bir biçimde yaklaşabilirsiniz. Bu çözülebilecek gerçek bir problemdi. Fakat karşıdaki kişi sizin ahlaki olarak makûs bir insan olduğunuzu düşünüyorsa ve bunu kanıtlayacak kâfi bir bilgi ortaya sunmuyorsa bu durumda sizin değiştirmeniz gereken tek şey bu insanın kanılarının sizin için ne kadar kıymetli olduğudur.
Tasayla gayret tıpkı ejderhayla savaşan kahramanın hikayesi üzeredir. Mağarasında uyuyan dehşetli ejderhayla savaşma fikri bile tek başına kahramanı felç edebilir fakat kahraman tekrar de hamasetini toplayıp ejderhayla savaşmaya sarfiyat. Zira ejderha hazinenin üstüne yatmaktadır. Tahminen uğraş zorludur lakin sonunda elde edilecek ödül hepsine kıymet. Tıpkı Kral Arthur efsanesinde Kutsal Kâseyi aramaya çıkan şövalyelerin korkutucu ormana tek başlarına yürümeleri üzere. Öyküye nazaran hepsi kendisine en karanlık gelen taraftan ormana girmiştir. Zira herkesin korkusu kendisine özeldir. Kimisi öbürleri tarafından değerlendirilmekten korkar kimisi asansörden yahut kendisinin ve sevdiklerinin ölümlülüğünden. Lakin yeniden de karanlık orman girmek zorundalardır. Zira En çok muhtaçlığımız olan şey, bakmaya en çok korktuğumuz yerdedir.
Örneğin izlediğiniz Afrika belgesellerini düşünün. Zebra düzlükte otlamaktayken aslan gizlice ona yaklaşmakta. Zebra çalılıkların gerisinden ufak bir çıtırtı duyduğu anda bütün dikkati o istikamete çekilir, zira bu ses anlamsız bir gürültü olabileceği üzere onu yemeye gelen bir yırtıcı da olabilir. Başını kaldırıp çalılığa baktığında ve aslanı gördüğünde beşerlerle paylaştığı o kadim sistem devreye girer. Zebranın beyninde bulunan ve beyindeki duygusal sistemin temel taşlarından olan amigdala aslanı bir tehdit olarak nitelendirir ve beden boyunca adrenalin hormonunun salgılanmasını sağlar.
Bu hormon tehdit karşısındaki canlıyı savaş ya da kaç durumuna hazırlar. Zebranın kalbi çok süratli atmaya başlar ve nefes alış verişi sıklaşır. Savaşmak ya da kaçmak ismine kasların gereksinim duyduğu oksijenin alınması için akciğerdeki geçişler büyür, damarlar genişler. Kaslar ani bir hareket için gerilir. Tehlikeyi daha yeterli görebilmek için Zebranın gözbebekleri büyür ve içeri daha fazla ışığın girmesini sağlar. Gözleri etraftaki öbür anlamsız objelerden uzaklaşarak yalnızca aslana odaklanır. Bedene kâfi enerjiyi sağlamak için başka sistemler kapanır. Sindirme duraklar, midedeki ve derideki kan çekilir ve cinsel uyarılmayı sağlayan hudutlar kapanır. Zira tehlike durumunda üremek ya da midedeki yemekleri sindirmek kıymetsizleşir. Av ve avcı oyunu sadece saniyeler sürmektedir. Ve bu hayati saniyeler için vücut harika olarak evrilmiştir. Lakin bahis insanlara geldiğinde olaylar zebradaki kadar kolay olmamakta. Bir zebra av oyunu bittikten sonra sakinleşir ve vücudunu eski haline getirerek beden istikrarını korur.
Pekala bu sistem biz de neden bozulabiliyor? Bizi öbür tüm hayvanlardan ayıran özelliklerimizden birisi gelecek kavramımız. Bir zebra en fazla o gün içerisinde ne yiyeceğini düşünürken bizler mesken kredisi, işsizlik, sevdiklerimizin gelecekteki durumları üzere şu an burada bulunmayan pek çok canavarla gayret etmek zorunda kalıyoruz. Ne vakit açılacağını bilmediğimiz sıkışık bir trafikteyken, gelecek haftaki sunumumuzu düşünürken yahut konutumuzun dışındaki bütün potansiyel tehlikeleri hayal ederken ortaya çıkan hisler dehşet, rahatsızlık ve dert olmakta. Bedenimiz da tüm bu hislerle uğraş edebilmek için zebranın aslanı gördüğündeki sistemi kullanmaktadır. Lakin bir sorun var. 30 yıllık bir müddete yayılmış, hayali ve sonsuz farklı çeşidi olan bir aslandan bedenimiz sonsuza kadar nasıl kaçabilecek?
Aslında dert öbür pek çok his üzere bizler için faydalıdır. Makul bir ölçü dert yapmamız gereken işler için bizi güdüleyen bir düzenek vazifesi görür. İmtihana çalışmak için size motive edebilir ya da bir yere yapacağınız müracaat metnini çok dikkatli okuyarak en ufak yanılgıyı bile saptamanıza yardımcı olur. Birebir biçimde birinci kere otomobil sürmeye başladığınızda tüm aynaları tekrar tekrar denetim etmenizi, direksiyonu sıkı sıkıya tutmanızı ve ani kararlar vermenizi sağlayan sistem de telaştır. Şayet işler planlandığı üzere giderse tasa vakitle azalır ve yok olur. Tıpkı tekrar tekrar otomobile bindiğinizde vakitle olayın heyecanlı ve vahim bir halden rutin bir davranışa dönüşmesi üzere. İşte dert bozukluğu da bu olağan davranış seyrinin bozulmasıyla ortaya çıkar. Otomobile her bindiğinizde birinci gün ki üzere endişe, dehşet ve panik içindeyseniz ve bu durum sizi hiç terk etmiyorsa fonksiyonellikte bozulma yaşanmış demektir. Çalışmalar yüksek düzeyde korkulu şahısların amigdalalarının ziyadesiyle hassas olduğunu bulmuştur. Gündelik hayattaki rutin durumlarda dahi tehdit algılamakta ve bedeni savaş yada kaç durumuna getiren adrenalini salgılamaktadırlar.
Örneğin araştırmacılar bir küme beşere bir dizi yüz sözü gösterdikleri bir çalışma yapmıştır. Yüzlerden kimileri sonlu kimileri memnun kimileriyse nötrdür. Toplumsal tasa bozukluğuna sahip bireyler nötr yüz sözlerini de öfkeli olarak algılamışlardır. Telaş durumundayken mantıklı bir biçimde içinde bulunduğunuz durumu çözme talihimiz da düşmektedir zira mantık yürütme merkezimiz olarak çalışan ve beynin ön kısmında bulunan prefrontal korteks, amigdala kadar eski ve kadim bir sistem değildir. Bu yüzden amigdala bir defa harekete geçerse mantık yürütme sistemini bastırmakta ve anlamsız olabilecek olay ve durumlarda dert ortaya çıkartmaktadır. Örneğin yüzündeki ufak bir çizgiden ötürü ziyadesiyle utanan ve insanların kendisiyle dalga geçmelerinden korkan bir bayanı düşünelim. Yüzüne baktığınızda yara izinin neredeyse görünmediğini bile sav edebilirsiniz lakin o başında kurduğu hayali senaryoda onunla dalga geçen, aşağılayan insanları canlandırdığında korku beyindeki mantıklı kısmı baskılamaya başlar. Bu hayaller o denli noktalara kadar masraf ki sonunda tüm ülkedeki gazetelerde dünyanın en nahoş bayanı olarak pozlarının paylaşıldığına evrilir. Ve şayet dert yeteri kadar birikirse bazen panik atak formunu alır ve tam manasıyla kişiyi oturma odasında otururken görünmez aslanlardan kaçan bir zebra pozisyonuna getirir.
Pek çok farklı telaş çeşidi vardır.
Örneğin vahim bir felaketin yaklaştığına dair korkar ve kaygılanırsınız ya da sevdiklerinizle farklı kalmaktan yahut örümcekten, yılandan ve asansörden.
İnsanların daima sizi izlediğini, yargıladığını düşünür ve onlar tarafından değerlendirilmekten korkabilirsiniz. Panik atağın temellerini oluşturan denetimi kaybetme korkusuna sahip olabilirsiniz. Bu durumu bir adım ileri götürerek agorafobi geliştirebilir ve konutunuzun dışına adım atmaktan korkabilirsiniz. Meçhullükten korkabilir ve başınıza gelecek sayısız potansiyel tehlikelerden dolayı kaygılanabilirsiniz.
Bu noktada şu soruyu soruyor olabilirsiniz. Zebranın aslandan kaçması hayatta kalması için gerekli bir durumken ben neden asansörden korkuyorum? Neden kalabalık bir ortamda bulunma fikri beni felç ediyor? Neden mantıklı olmadığını bildiğim halde başka beşerler için anlamsız gelen olaylar beni kaygılandırıyor?
Burada kaygılarımızın nereden geldiğini incelememiz lazım. Beynimiz olaylar ortasında daima irtibat kurmaya çalışan bir makinedir. Bu sayede işimize yarayan bilgileri birbiri birlikte kodlarız. Örneğin çalılıkların gerisinden hışırtı duyar ve bir aslan görürseniz beyniniz artık çalı hışırtısı ile aslanı birbirine bağlar. Bir sonraki durumda aslanı görmeseniz bile çalı hışırtısını duymak sizi savaş ya da kaç durumuna sokmaya kâfi. Hatta artık içerisinde çalı bulunan ortamlardan dahi kaçınmaya başlarsınız.
Artık çocukluğunuzda bir otorite figürü tarafından size yapılan travmatik bir durumu düşünün. Hocanızın sizi yanlış yaptığınız bir soru için herkesin önünde rezil ettiğini yahut hayli eleştirici bir apartmanda oturduğunuzu düşünün. Bu durumların sizde oluşturduğu hisler, bir daha sorulan sorulara yanıt vermemeyi yahut mahalledekilerin dedikodusundan korkarak meskenden dahi çıkmamayı beraberinde getirebilir. Bu durum o denli bir noktaya gelebilir ki artık otorite figürü olarak Kabul ettiğiniz herkesten korkmaya başlayabilirsiniz. Zira kaygılarımız genellenmektedir.
Küçük Albert deneyini düşünelim. Araştırmacılar dehşetin beşerde nasıl şartlandığını anlamak için Albert isimli küçük bir çocuğa ufak, beyaz tüylü bir fare verdiler. Albert fareyi gördüğünde ne korktu ne de ağladı. Lakin araştırmacılar ikinci kez fareyi Albert’e uzattıklarında gerisinde duran demir boruya çok sert bir biçimde vurarak fecî bir gürültü ortaya çıkarttılar. Gürültüden korkan Albert ağlamaya başladı. Araştırmacılar bu olayı birkaç kere daha tekrar ettiğinde Albert’in beyni fare ile yüksek ses ortasındaki bağlantıyı çoktan kurmuştu. Endişenin ve sesin kaynağı olarak fareyi görmekteydi. Ve artık yalnızca fareyi gördüğünde bile yüksek bir ses olmamasına karşın ağlamaya başlıyor ve bulunduğu ortamdan kaçmaya çalışıyordu. Daha da ilginci Albert’in endişeleri genellenmişti. Yalnızca beyaz tüylü farelerden değil tavşanlardan, beyaz kürkten hatta beyaz sakalları olan Noel baba maskesinden bile korkmaya başlamıştı. Korku sahibi insanlarda da misal bir genelleme olabilmektedir. Tehlike içermeyen durumlar dahi endişe ile ilişkilendirilip dert hissini ortaya çıkartmaktadır.
Diyelim ki çocukken katil piranalar sinemasını izlediniz. Sinema olduğunu bilmenize karşın sizi çok korkuttu ve suya girmek ile piranalar tarafından yenilmeyi birbiri ile ilişkilendirdiniz. O yaz ailecek Antalya’ya tatile gittiğinizde denize yaklaştıkça dehşete kapıldığınızı hissettiniz. Beşerler sizi Antalya’da pirana olmadığını söyleyerek ikna etmeye çalışıyor lakin beyhude. Gözünüzün önünde piranalar tarafından yenilmek dışında bir manzara canlanmıyor. Bu genelleme hayatın her bir alanına yansıyabilmekte. Herkesin birbirini yargıladığı ve oburlarının gerisinden konuştuğu bir aile ortamında büyüdüğünüzde dünyadaki tüm insanların bu türlü olduğunu düşünebilirsiniz. Herkesin her an yaptıklarınızı izlediğine ve sizi yargıladıklarına inanırsınız. Bunun sonunda herkesi şad etmeye çalışmaktan bitap düşebileceğiniz üzere neden uğraşayım ki deyip kendinizi meskene de kapatabilirsiniz.
Pekala dertle başa çıkmanın bir yolu yok mu?
Elbette var. Öncelikle korkuyu tanımlamamız gerekmekte. Neden korkuyoruz? Nerede korkuyoruz? Hangi olaylar yahut bireyler telaşımızı tetiklemekte?
Tahlil bulabilmemiz için evvel sorunu teşhis etmemiz gerekmekte. Daha sonra bu sıkıntıya yönelik inançlarımızı incelemeliyiz. Birden fazla insan kendini tanıdığını düşünür lakin bu pek de gerçekçi bir varsayım değildir. Gündelik hayatımızda fikir, davranış ve hislerimizi ayrıntılıca incelemeyiz. Bilhassa his içeren durumlarda mantığımızı pek kullanmaz ve hislerin adeta birer esiri oluruz. Diyelim ki maaşı düzgün bir işiniz ve düzgün bir mesleğiniz var. Şirketinizin yakın vakitte batma ihtimali yok üzere hatta şirketiniz batsa dahi bu özgeçmişle iş bulma ihtimaliniz hayli yüksek gözükmekte. Ancak siz devamlı işten atıldığınızı, sokaklara düştüğünüzü ve bir köprü altında açlıktan öldüğünüzü hayal ediyorsunuz. Bu hayal o derece gerçekçi ve dehşetli ki, hayalin ortasındayken dur bakalım sanki ben neden bu türlü düşünüyorum demeniz epey sıkıntı olacaktır. Ve tek odak noktanızı o an içinde bulunduğunuz çaresizlik duygusu dolduracaktır.
Pekala bu durumda ne yapmamız gerek? Carl Jung’un dediği üzere “En çok muhtaçlığımız olan şey, bakmaya en çok korktuğumuz yerdedir.”
Dert verici fikir ve durumların bize gelmesini beklemektense onları başa çıkabileceğimiz küçük kesimlere ayırıp, bu kesimleri çözerek sonuca ilerlememiz gerekmekte. Zira planlayarak ve isteyerek kendimizi dehşet yaratan durumlara soktuğumuzda amigdalanın denetimi ele geçirmesine karşı çaba edebiliriz. Dayanamayacağımızı sandığımız durumlara istekli olarak girdiğimizi ve buna karşın hala ayakta kalabildiğimizi deneyimlersek derde karşı direncimizi artırabiliriz. Burada kıymetli olan nokta şu. Bizler tasadan yahut dehşetten kurtulmaya çalışmıyoruz. Bu imkânsız olurdu. Bizler kendimize bu hislerle başa çıkabilecek cüreti kazandırıyoruz. Ve bu cüret sayesinde kaygı yaratan durumlarla baş edebildiğimizi görerek kaygı ve durum ortasındaki ilgiyi yine şekillendiriyoruz.
Küçük Albert’in büyüdüğünü hayal edin. Beyaz tüylü kedilerden, halılardan ve beyaz sakallı insanlardan epey korkmaktadır. Meskenine giderken beyaz tüylü kediyi görmemek için yolunu uzatmakta, komşusunun tavşanını görmemek için bahçesinde oturmamakta ve beyaz sakallı otobüs sürücüsünü görmemek için işe yürüyerek gitmektedir. Albert hala beyaz tüylü şeyler ile kaygıyı ilişkilendirmektedir. Bu durumu çözmek için kendisini artan hallerde bu korkutucu durumlara maruz bırakmalıdır. Örneğin pencereden bahçedeki tavşanı izlemelidir. Her ne kadar bu durum onda yüksek oranda korku yaratsa da kendisini buna zorlamalıdır. Zira birinci otomobil sürüşünde tasa vakitle nasıl kaybolduysa bu tecrübesinde de vakitle kaybolacaktır. Şayet endişe çok büyükse bu biraz vakit alabilir fakat sonunda etkisizleşecektir. Bir sonraki etaba geçmek için kıymetli olan eşik sıkılma eşiğidir. Şayet Albert pencereden tavşana bakarken korkulu değil sıkılmış hissediyorsa bir sonraki basamaklara geçmenin vakti gelmiştir. Bunlar bahçeye çıkmak, duvara yaklaşmak, komşusuyla sohbet etmek, komşusunun bahçesine girip tavşana yaklaşmak ve tahminen de sonunda tavşanı kucağına alıp sevmeye kadar götürülebilir.
Pekala ya endişelerimiz daha gerçekçiyse? Örneğin beşerler tarafından yargılanmaktan ve değerlendirilmekten korkuyoruz ve hakikaten de içinde bulunduğumuz durumlardaki beşerler hayli yargılayıcı ve patavatsız. Akrabalarınızla bir ortaya geldiğinizde beşerler daima birilerinin açığını kollamakta sizde bundan hissenize düşeni almaktasınız. Bu durumda ne olacak?
Hatırlarsanız Albert’in Yüksek sek ile fareyi nasıl ilişkilendirdiğini konuşmuştuk. Pekala bu durumda kaygı ile ilişkilendirilen şey nedir? İnsanların sizin aptal, ahlaksız yahut yetersiz olduğunuzu düşünmeleri mi? Bu kanılar ne kadar gerçekçi? Herkes mi bu niyetlere sahip yoksa içinde bulunduğunuz ortamdaki bireyler mi? Bu şahısların kanıları sizin için neden değerli? Hakikaten onların size salak demesi size salak yapar mı yoksa başınızda onların pahasını gereğinden fazla mı konumlandırdınız?
Bilmemiz gereken kıymetli bir nokta, olayları bizim yorumladığımızdır. Kendini yeni bir insan kümesine tanıtmak birisi için heyecanlı ve eğlenceli bir durumken bir diğeri için dehşet verici olabilir. Olay birebirdir. Yalnızca yorumlama farklıdır. Bu kanıyı eleştirel bir akraba örneğinde düşünelim. Akrabanız sizin aptal bir insan olduğunuzu düşünüyor.
Pekâlâ. Bu fikir sizi nasıl etkilemekte? Hiç kimse tarafından aptal olarak düşünülmemeniz gerektiğini mi düşünüyorsunuz? Neden pekala? Muhtemelen tüm insanlara hayatının bir devrinde aptal oldukları söylenmiştir. Şayet tek bir kişinin aptal demesiyle aptal oluyorsak o vakit hepimiz aptalız ve ortada dertlenecek bir durum bulunmamakta. Kimi durumlarda yaptığımız ve tahminen aptallık olarak nitelendirilebilecek davranışlar neden tüm benliğimize genellensin? Örneğin aptal bir beşerim demek yerine orta sıra aptalca hareketlerde bulunan olağan bir beşerim demek daha düzgün değil mi?
Anlamamız gereken değerli nokta şu. Bizler oburlarının davranışlarını denetim edemeyiz. Yalnızca kendi davranışlarımızdan sorumluyuz. Şayet birisi yanlış bir davranışımızı uygun bir halde eleştirirse bu her iki taraf için de olumlu bir tecrübe olur. Fakat karşı taraf yalnızca makûs ve eleştirel olmak ismine sizi eleştiriyorsa bu durumda karşı tarafın kelamlarının ardındaki maksada odaklanmamız lazım. Hakikaten bize yardım mı etmek istiyor yoksa yalnızca canımızı mı yakmaya çalışıyor. Bir kez karşı tarafın niyetini anlarsak ona nazaran savunmamızı yapabiliriz. Zira nitekim toplumsal etkileşimlerimizde bir yetersizliğimiz varsa bu üzerinde çalışarak ustalaşabileceğimiz bir problemdir. Mesela toplumsal telaşınız yüzünden birileriyle konuşurken onların ne söylediğine değil de birazdan kendinizin söyleyeceklerine odaklandığınızı düşünün. Siz karşı tarafa soğuk ve umursamaz görünmekten korkarken aslında tam da bunu yapıyorsunuz. Kendi başınızdaki fikirlerle meşgul olduğunuz için karşı tarafı dinlemiyor ve dışardan soğuk ve umursamaz görünüyorsunuz. Bu durum pek düzeltilebilir. Konuşma içerisindeyken kendi fikirlerinize odaklanmayı kademe kademe azaltarak karşı tarafa daha samimi bir biçimde yaklaşabilirsiniz. Bu çözülebilecek gerçek bir problemdi. Fakat karşıdaki kişi sizin ahlaki olarak makûs bir insan olduğunuzu düşünüyorsa ve bunu kanıtlayacak kâfi bir bilgi ortaya sunmuyorsa bu durumda sizin değiştirmeniz gereken tek şey bu insanın kanılarının sizin için ne kadar kıymetli olduğudur.
Tasayla gayret tıpkı ejderhayla savaşan kahramanın hikayesi üzeredir. Mağarasında uyuyan dehşetli ejderhayla savaşma fikri bile tek başına kahramanı felç edebilir fakat kahraman tekrar de hamasetini toplayıp ejderhayla savaşmaya sarfiyat. Zira ejderha hazinenin üstüne yatmaktadır. Tahminen uğraş zorludur lakin sonunda elde edilecek ödül hepsine kıymet. Tıpkı Kral Arthur efsanesinde Kutsal Kâseyi aramaya çıkan şövalyelerin korkutucu ormana tek başlarına yürümeleri üzere. Öyküye nazaran hepsi kendisine en karanlık gelen taraftan ormana girmiştir. Zira herkesin korkusu kendisine özeldir. Kimisi öbürleri tarafından değerlendirilmekten korkar kimisi asansörden yahut kendisinin ve sevdiklerinin ölümlülüğünden. Lakin yeniden de karanlık orman girmek zorundalardır. Zira En çok muhtaçlığımız olan şey, bakmaya en çok korktuğumuz yerdedir.
